ELBLĄG

Około roku 900. okolicę zwiedzał angielski podróżnik Wulfstan, który płynął od strony morza rzeką, która została nazwana jako Ilfing (Elbląg). Rzeka wypływająca z jeziora Druzo (Druzno), nad której brzegiem istniała osada Truso, swe ujście miała w zatoce Świeżej (Frisches Hass), czyli w dzisiejszym Zalewie Wiślanym. Po rozpoczęciu w latach 80. XX w. badań archeologicznych przyjęto, że Truso położone było po wschodniej stronie jeziora Druzno, w okolicy dzisiejszej wsi Janów. Elbląg natomiast pojawia się w dokumencie z 1238 r., w którym pierwszy mistrz krajowy zakonu krzyżackiego w Prusach- Hermann Balk wymienia Elbląg jako „novella plantacio”. Rok wcześniej, na małej wyspie Bürgerpfiel, wyznaczonej przez dwa ramiona rzeki Elbląg, powstał zamek, który w krótkim czasie po zbudowaniu zburzyli Pogezanie. Drugi zamek postanowiono wznieść w innym, dogodniejszym miejscu, jeszcze bardziej na południe od ujścia rzeki Elbląg do Zalewu Wiślanego. W roku 1251 zastępca mistrza wielkiego w Pusach- Eberard von Seyn, postanowił, że zamek będzie centrum administracyjnym państwa krzyżackiego oraz miejscem spotkań kapituły pruskiej. Zamek, który swą wielkością dorównywał temu z Malborka, po oblężeniu w roku 1454, został rozebrany przez mieszczan. Obecnie zachowane są fragmenty: północnego podzamcza, murów i baszty, piwnice oraz budynek dawnej słodowni. Tam znajduje się Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu. Pierwszy przywilej lokacyjny Elbląg otrzymał w 1246 r., a nadał go wielki mistrz zakonu krzyżackiego- Heinrich von Hohenlohe. Nowy przywilej lokacyjny, w 1457 r. nadał polski król- Kazimierz IV Jagiellończyk.

W roku 1870 miasto liczyło ok. 28000 ludności (5000 katolików, 21570 luteran, 438 reformatorów, 411 mennonitów, 138 baptystów, 490 żydów, 382 żołnierzy- ułanów). W mieście było 2110 domów mieszkalnych, 10 cmentarzy, 4 parafie protestanckie, 1 parafia katolicka, 1 synagoga (od 1824 r.), sąd powiatowy, 17 lekarzy, 2 dentystów, 1 klinika okulistyczna dr. Jacobiego, 6 aptek, 5 drukarni, 4 zakłady litograficzne, 4 księgarnie, stacja telegraficzna, poczta pierwszej klasy i teatr miejski. Działały szkoły luterańskie: gimnazjum, średnia szkoła dla chłopców, średnia szkoła dla dziewcząt, szkoła przemysłowa, szkoła przygotowawcza, szkoła elementarna u św. Trzech Króli, szkoła sierot, szkoła u św. Anny, szkoła u Bożego Ciała oraz dwie szkoły katolickie.

Kościół katedralny pw. św. Mikołaja

Najbardziej rozpoznawalnym elementem architektury Elbląga jest katedra pw. św. Mikołaja i jej 97-metrowa wieża. Kościół zaczęto wznosić od połowy XIII w., rozbudowując go przez kolejne stulecia. Większość gotyckiego wyposażenia stracił po pożarze w 1777 r. Zastąpiono je w XIX w. ołtarzami późnobarokowymi. Działania wojenne doprowadziły do kolejnych zniszczeń kościoła wraz z XIX-wiecznym wyposażeniem. Taras widokowy z wieży kościoła znajduje się na 67. metrze, a od drugiego poziomu prowadzą schody w wąskiej rurze. Z tarasu wieży rozlega się piękny widok na Żuławy, Wysoczyznę Elbląską, rzekę Elbląg, a w oddali jez. Druzno i kościół w Jegłowniku. Przy bardzo dobrej przejrzystości powietrza widoczne są kontury malborskiego zamku.

Najstarszym zabytkiem kościoła pw. św. Mikołaja w Elblągu jest płyta nagrobna Jana Grölle z ok. 1355 r. Kolejne to: gotycka chrzcielnica z 1387 r. wykonana przez elbląskiego mistrza Bernhusera, drewniane figury apostołów z ok. 1410 r., rzeźba św. Mikołaja, późnogotycki ołtarz „Cechu Słodowników” z ok. 1511 r., ołtarze kościoła Mariackiego w Elblągu (z ok. 1520 r., w którym znajdowała się figura Madonny „szafkowej” oraz „Pokłon Trzech Króli” z ok. 1510 r.), a także późnogotycki ołtarz „Pokłon Dzieciątku przez Trzech Króli” z 1520 r., pochodzący z kościoła Trzech Króli i wykonany przez mistrza Schofsteina.

Brama Targowa

XIV-wieczna Brama Targowa to drugi po katedrze pw. św. Mikołaja, rozpoznawalny zabytek Elbląga, który stanowił fragment murów obronnych miasta. W średniowieczu brama była jedną z głównych bram wjazdowych do Elbląga. Budowę rozpoczęto w I. poł. XIV w. Górną część nadbudowano 100 lat później, a barokowy hełm pochodzi z XVIII w. Uszkodzoną w czasie działań wojennych bramę odbudowano w latach 1948-1949. Na jednym z najwyższych pięter znajduje się taras widokowy.

Elbląskie obiekty sakralne i cmentarze

• kościół rzymsko-katolicki pw. św. Jerzego z XIV-XV w.,
• kościół pw. św. Wojciecha z 1902 r., z cmentarzem przykościelnym,
• kościół ewangelicki (obecnie rzymsko-katolicki) pw. Trójcy Świętej z 1838 r., przeniesiony w latach 90. XX w. z Nowej Cerkwi do Elbląga,
• zespół kościoła i cmentarza ewangelickiego (obecnie klasztor franciszkanów) złożony z: kościoła rzymsko-katolickiego pw. św. Pawła z 1895 r., cmentarza przykościelnego, kaplicy cmentarnej (obecnie izba pamięci) z 1897 r., organistówki z 1897 r.,
• zespół kościoła pw. bł. Doroty złożony z: ryglowego kościoła ewangelickiego (obecnie rzymsko-katolickiego) z lat 1705-1706, przeniesionego w roku 1980 lub 1981 z miejscowości Kaczynos, cmentarza przykościelnego, plebani z XVIII w. (dawny dwór) przeniesionej z Królewa,
• kościół mennonitów z XIX/XX w. (obecnie polsko-katolicki),
• zespół klasztorny dominikanów (obecnie Galeria „EL”) z XIII w.
• kaplica klasztorna Katarzynek z lat 1910-1912,
• zespół szpitala Świętego Ducha (obecnie biblioteka) z XIII, XIV w. złożony z kościoła, szpitala i ogrodzenia,
• kaplica ewangelicka cmentarna (obecnie grecko-katolicka) pw. św. Marii Magdaleny z 1905 r.,
• kaplica ewangelicka cmentarna (obecnie cerkiew grecko-katolicka) pw. św. Anny z 1902 r.,
• cmentarz ewangelicki z 1910 r.,
• kościół pw. św. Antoniego z 1360 r.

Ścieżka kościelna

Ścieżka kościelna w Elblągu zlokalizowana jest na Starym Mieście, między kamienicami, w pobliżu katedry pw. św. Mikołaja, Bramy Targowej i dawnego klasztoru pw. NMP (obecnie Galeria „EL”). Wąskie przejście łączyło trzy kościoły (pw. św. Ducha, pw. św. Mikołaja i pw. NMP). Ścieżka powstała wraz z zabudową miasta w czasie średniowiecza i przeznaczona była do szybkiego przemieszczania się wiernych i zakonników między kościołami. W czasie II wojny światowej Stare Miasto, a wraz z nim ścieżka, zostały zniszczone, jednak ocalał fragment łączący ul. Mostową i Św. Ducha, który należy do jednych z nielicznych, zachowanych i oryginalnych budowli Starego Miasta. Ścieżka rozpierana jest gotyckimi łękami, które nadają tu specyficznego i unikalnego charakteru. Od końca II wojny światowej do 2006 r. ścieżka była niedostępna dla turystów.

Domy podcieniowe

Cztery domy podcieniowe znajdują się w najdalej na północ wysuniętej dzielnicy Elbląga- Próchniku. Murowany z czerwonej cegły, z ryglową wystawką dom zlokalizowany jest przy ul. Strumykowej. Przy tej samej ulicy usytuowany jest drugi dom podcieniowy, otynkowany z ryglową wystawką. Trzeci dom podcieniowy nr 65 jest opuszczony, skryty za drzewami na wzniesieniu i pochodzi z XIX w. Czwarty z domów- otynkowany z małą wystawką wspartą na dwóch słupach zlokalizowany jest również przy ul. Strumykowej.

Kamienice Starego Miasta

W 1945 r. Stare Miasto zostało niemal doszczętnie zniszczone przez działania wojenne. Większość późnogotyckich, renesansowych i manierystycznych kamienic nie została zachowana i odbudowana. Zachowane kamienice znajdują się przy ul. Mostowej i Św. Ducha. Przy ul. Garbary zachowała się trzykondygnacyjna kamienica, którą pod koniec XVI w. zakupił Josta von Kampen. Właściciel udostępnił budynek mennonitom i od 1590 r. do XIX/XX w. (momentu powstania kościoła mennonitów przy ul. Warszawskiej) pełnił on funkcje sakralne. Przed kamienicą znajdują się 2 słupki z datą „Anno 1716”. Na frontowej elewacji budynku przytwierdzono tablicę informacyjną upamiętniającą mennonicki dom modlitwy.

Na podstawie:

• „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich- Tom II”,
• M. Józefczyk- „Elbląg i okolice 1937-1956”,
• https://nid.pl/zasoby/rejestr-zabytkow-zasoby/ (dostęp 22.03.2023 r.),
• https://gameo.org/ (dostęp 22.02.2023 r.),
• http://encyklopedia.warmia.mazury.pl/ (dostęp 22.02.2023 r.),
• mapa OpenStreetMap i nakładane stare mapy „Messtischblatt„- http://mapy.amzp.pl/, z wykorzystaniem programu QGIS.

Zobacz również:

• Elbląg
• Gdańsk
• Powiat elbląski
• Powiat gdański
• Powiat malborski
• Powiat nowodworski

DALEKO OD ŻUŁAW