WYSPA SOBIESZEWSKA

Dzielnica administracyjna Gdańska położona na wyspie przy ujściu Wisły do Zatoki Gdańskiej, w dawnym obszarze Powiatu Gdańskiego Niziny (Danziger Niederung, Landkreis Danziger Niederung, Kreis Danziger Niederung), granicząca: od wschodu z gminą Stegna w powiecie nowodworskim, od zachodu z dzielnicą Krakowiec-Górki Zachodnie i od południa z gminą Cedry Wielkie oraz z gminą wiejską Pruszcz Gdański w powiecie gdańskim.

Północną część dzielnicy otacza woda Zatoki Gdańskiej, granicę wschodnią wyznacza Przekop Wisły, zachodnią Wisła Śmiała, a południową Martwa Wisła. Północna część wyspy- z wydmami, porośnięta jest Lasem Mierzei (Königlicher Forst Steegen). Południowa część wyspy to teren równinny i bezleśny. Po zmieniającej się na przestrzeni lat przynależności wyspy, w 1973 roku obszar w całości został włączony w granice administracyjne Gdańska. Między Wyspą Sobieszewską, a gminą Stegna działa przeprawa promowa.

Wyspa Sobieszewska podzielona jest na kilka obrębów ewidencyjnych, należących do okręgu historycznego Niziny, włączone w granice administracyjne Gdańska w 1973 r.

Górki Wschodnie (Östlich-Neufähr)

Zachodnia część Wyspy Sobieszewskiej, dawna wieś rybacka położona nad Wisłą Śmiałą i Martwą Wisłą. Jednostka należąca do okręgu historycznego Niziny została włączona w granice administracyjne Gdańska w 1973 r. Do 1840 r. istniała tu osada rybacka i wraz z Górkami Zachodnimi stanowiła jedną całość. 01.02.1840 r. osada została zniszczona przez Wisłę, na której utworzył się zator lodowy. Wezbrana woda przerwała wał i znalazła nowe ujście (Wisła Śmiała) do Zatoki Gdańskiej. Usypanie grobli na wschodnim brzegu Wisły Śmiałej oddzieliło część wody, powodując utworzenie jeziora Ptasi Raj. Drugim z jezior zlokalizowanym na tym obszarze jest Karaś. W 1959 r. został tu utworzony ornitologiczny rezerwat Ptasi Raj, o powierzchni 198 ha. W okresie międzywojennym, na terenie Górek działał port lotniczy.

Komary (Schnakenburg), Wieniec (Kronenhof)

Część Wyspy Sobieszewskiej, dawna wieś rybacka położona nad Zatoką Gdańską, przy drodze wojewódzkiej nr 501. Jednostka należąca do okręgu historycznego Niziny została włączona w granice administracyjne Gdańska w 1973 r. Po zachodniej stronie Komar zlokalizowane jest osiedle Wieniec (Kronenhof), niewymieniane w bazie GUS. Znajdują się tam pozostałości dawnego folwarku.

Przegalina (Einlage)

Część Wyspy Sobieszewskiej położona nad Martwą Wisłą i Przekopem Wisły. Jednostka należąca do okręgu historycznego Niziny została włączona w granice administracyjne Gdańska w 1973 r.

Hydrotechnika

Śluza Przegalina została zbudowana w latach 1975–1982 w celu uregulowania wód Wisły, zabezpieczenia przeciwpowodziowego części Gdańska położonej nad Martwą Wisłą oraz umożliwienia żeglugi między Martwą Wisłą i Przekopem Wisły.

Przegalina jest śluzą jednokomorową, o wymiarach użytkowych 188.37 x 11.91 m i maksymalnej wysokości śluzowania 3,28 m. Poprzednia śluza- północna została zbudowana w 1895 r. podczas Przekopu Wisły, w celu odcięcia Wisły Gdańskiej (Martwej Wisły) od nowego nurtu. Po wybudowaniu śluzy południowej, śluzę północną, ze względu na pogarszający się stan techniczny, wyłączono z użytku.

Sobieszewo (Bohnsack), Orlinki (Wordel), Sobieszewko (Bohnsacker Pfarrdorf)

Część Wyspy Sobieszewskiej, dawna wieś rybacka i letniskowa położona nad Martwą Wisłą, przy drodze wojewódzkiej nr 501. Jednostka należąca do okręgu historycznego Niziny została włączona w granice administracyjne Gdańska w 1973 r. Do Sobieszewa należy również przysiółek Sobieszewko.

Budowle sakralne i nekropolie

Cmentarz ewangelicki w Sobieszewie (obecnie lapidarium) zlokalizowany jest przy kościele wybudowanym w 2003 r., w miejscu poprzedniego, który spłonął w r. 1986. Wyróżniają się tu dwie piaskowcowe, rokokowe stele z XVIII i XIX w. Starsza z nich należy do Gerharta Bartscha, a młodsza do Korneliusa Kohna i Jakoba Großnika.

Mosty

Do 2018 r. w Sobieszewie, w ciągu drogi wojewódzkiej nr 501, znajdował się most pontonowy (Most Sobieszewski) na Martwej Wiśle, zbudowany krótko po II wojnie światowej. Most o 9. przęsłach, z których środkowe było przęsłem ruchomym (dla żeglugi), został rozebrany po wybudowaniu w latach 2017-2018 nowego mostu zwodzonego im. 100-lecia Niepodległości Rzeczypospolitej. Jest to konstrukcja o długości 181,5 m i szerokości niespełna 15 m.

Muzea

Centrum Wystawiennicze Wyspy Sobieszewskiej i Ujścia Wisły im. Wincentego Pola GAK (poprzednio: Izba Pamięci Wincentego Pola) w Sobieszewie to muzeum założone w 1974 r., poświęcone życiu i twórczości polskiemu poecie- Wincentemu Polowi. W muzeum zlokalizowanym w centrum Sobieszewa, przy ul. Turystycznej, możemy obejrzeć ponad 200 eksponatów. Przed muzeum znajduje się pomnik poświęcony Wincentemu Polowi (1807–1872).

Sobieszewska Pastwa (Bohnsackerweide)

Część Wyspy Sobieszewskiej położona nad Martwą Wisłą. Jednostka należąca do okręgu historycznego Niziny została włączona w granice administracyjne Gdańska w 1973 r.

Zabudowa

Przy ul. Wienieckiej zlokalizowany jest budynek dworski. Przy ul. Przegalińskiej znajduje się drewniany dom z 1741 r. Z wymienianych dwóch domów podcieniowych w Sobieszewskiej Pastwie, jeden nie istnieje lub pozostaje w ruinie, a drugi został odnowiony bez zachowania historycznej tkanki.

Świbno (Schiewenhorst)

Część Wyspy Sobieszewskiej, dawna wieś rybacka i letniskowa położona nad Zatoką Gdańską i Przekopem Wisły, przy drodze wojewódzkiej nr 501. Jednostka należąca do okręgu historycznego Niziny została włączona w granice administracyjne Gdańska w 1973 r. W 1888 roku doszło do ogromnej powodzi na Żuławach, której efektem było zalanie Gdańska i całych Żuław Elbląskich. Po tej katastrofie, w 1895 roku na odcinku 7,1 km przekopano nowe koryto Wisły, od Przegaliny do Świbna, kierując wodę prostym odcinkiem do Zatoki Gdańskiej. Ze Świbna do Mikoszewa, w ciągu drogi wojewódzkiej nr 501 działa prom linowy. Prowadzi go lina zamocowana na obu brzegach Przekopu Wisły. Napędem jest holownik płynący obok promu. Przy ujściu Wisły do Zatoki Gdańskiej znajduje się rezerwat Mewia Łacha obejmujący na lewym brzegu Przekopu Wisły Wyspę Sobieszewską, a na brzegu prawym gminę Stegnę w okolicy Mikoszewa. Ornitologiczny (później faunistyczny) rezerwat o powierzchni ponad 150 ha został utworzony w 1959 r. i należy do obszaru Natura 2000.

Kształtowanie wyspy

Na ukształtowanie się wyspy miały wpływ dwa wydarzenia, do których doszło w XIX wieku.

W 1840 roku, w okolicach Górek stworzył się zator lodowy, a wezbrana woda przerwała wał i nowym korytem znalazła drugie ujście do Zatoki Gdańskiej, nazwane przez Wincentego Pola Wisłą Śmiałą.

W 1888 roku doszło do ogromnej powodzi, której efektem było zalanie Gdańska i całych Żuław Elbląskich. Po tej katastrofie, w 1895 roku na odcinku 7,1 km przekopano nowe koryto Wisły, od Przegaliny do Zatoki Gdańskiej. Ogromna masa wody została skierowana prosto do zatoki. Po wybudowaniu śluz odcinających Wisłę Elbląską (Szkarpawę od Wisły Gdańskiej, stare ujście nazwano Martwą Wisłą.

Rezerwaty przyrody

Ze względu na spore zalesienie terenu i otoczenie wodami powierzchniowymi, Wyspa Sobieszewska została włączona do obszaru chronionego krajobrazu. Na jej terenie utworzono dwa rezerwaty ornitologiczne:

• Ptasi Raj- zlokalizowany przy ujściu Wisły Śmiałej do Zatoki Gdańskiej. Ornitologiczny rezerwat o powierzchni 198 ha został utworzony w 1959 r.
• Mewia Łacha- zlokalizowany przy ujściu Wisły do Zatoki Gdańskiej, obejmujący na lewym brzegu Przekopu Wisły Wyspę Sobieszewską, a na brzegu prawym gminę Stegnę w okolicy Mikoszewa. Ornitologiczny (później faunistyczny) rezerwat o powierzchni ponad 150 ha został utworzony w 1959 r. i należy do obszaru Natura 2000.

Na terenie wyspy znajdują się dwa jeziora (Karaś i Ptasi Raj) zlokalizowane w obrębie rezerwatu Ptasi Raj, powstałe w wyniku przerwania przez Wisłę wału przeciwpowodziowego w 1840 r. w okolicach Górek. Jezioro Ptasi Raj od Wisły Śmiałej oddzielone jest groblą.

Zobacz również:

• Gdańsk Orunia-Św. Wojciech Lipce
• Gdańsk Olszynka
• Gdańsk Rudniki
• Gdańsk Wyspa Sobieszewska

DALEKO OD ŻUŁAW