ORUNIA-ŚW. WOJCIECH-LIPCE

Dzielnica administracyjna Gdańska położona w południowej części miasta, nad Motławą, Opływem Motławy, Radunią, Kanałem Raduni i Potokiem Oruńskim, w dawnym obszarze Powiatu Gdańskiego Niziny (Danziger Niederung, Landkreis Danziger Niederung, Kreis Danziger Niederung) i graniczy z dzielnicami: od północy ze Śródmieściem, od wschodu z Olszynką, od zachodu z Chełmem i Orunią Górną-Gdańskiem Południe oraz od południa z gminą wiejską Pruszcz Gdański w powiecie gdańskim.

Dzielnica oddzielona jest od północy Opływem Motławy, od wschodu Motławą, a od zachodu Kanałem Raduni, który wyznacza granicę Żuław Wiślanych i Pojezierza Kaszubskiego. Przez dzielnicę przebiega droga krajowa nr 91 (Trakt św. Wojciecha) , droga ekspresowa S7, stanowiąca w tym miejscu obwodnicę południową Gdańska oraz droga wojewódzka nr 221.

W skład dzielnicy wchodzi kilka jednostek historycznych.

Oruńskie Przedmieście (Stadtgebiet)

Część dzielnicy Orunia-Św. Wojciech-Lipce położona nad Kanałem Raduni, granicząca z dzielnicą Chełm. Jednostka należąca do okręgu historycznego Gdańsk została włączona w granice administracyjne Gdańska w 1814 r. Na Oruńskim Przedmieściu, przy granicy z dzielnicą Stare Szkoty znajduje się historyczna jednostka Chmielniki (Hopfenbruch). Na początku XX w. na Oruńskim Przedmieściu, wzdłuż ulic Podmiejskiej i Raduńskiej, wybudowano ciąg kamienic czynszowych.

Orunia (Ohra)

Część dzielnicy Orunia-Św. Wojciech-Lipce, położona nad Motławą, Opływem Motławy, Radunią, Kanałem Raduni i Potokiem Oruńskim. Kanał Raduni wyznacza granicę między Pojezierzem Kaszubskim a Żuławami Wiślanymi. Akt lokacyjny w 1338 roku nadał komtur gdański Winrich von Kniprode. W XV i XVI w. Orunia była wielokrotnie niszczona przez wojny, pożary i powodzie. Na początku XVIII w. wieś nawiedziła klęska głodu i epidemia cholery. I poł. XIX w. to głównie pożary spowodowane wojnami. Rozwój nastąpił w II poł. XIX w., kiedy to w latach 1850–1852 przez Orunię poprowadzono linię kolejową Gdańsk-Tczew. Powstały tu fabryki, wytwórnie, kościół, poczta, telegraf, młyn i szkoły. Z czasem Orunia stała się największą wsią na Pomorzu. W 1933 Orunia została przyłączona w granice administracyjne miasta.

W skład dzielnicy wchodzą następujące jednostki historyczne:

• Dolnik (Niederfeld) - obszar należący do okręgu historycznego Niziny, położony na Żuławach Gdańskich, nad Motławą, między Lipcami, Orunią nad Radunią a Orunią nad Motławą, należący do okręgu historycznego Niziny. Jednostka włączona w granice administracyjne Gdańska w 1933 r.
• Mniszki (Nonnenhof) - obszar należący do okręgu historycznego Niziny, położony na Żuławach Gdańskich, przy ujściu Raduni do Motławy. Jednostka włączona w granice administracyjne Gdańska w 1933 r.
• Oruńskie Przedmieście (Stadtgebiet) - obszar należący do okręgu historycznego Gdańsk, położony nad Kanałem Raduni i graniczy z dzielnicą Chełm. Jednostka włączona w granice administracyjne Gdańska w 1814 r.
• Orunia nad Motławą (Ohra an der Mottlau) - obszar należący do okręgu historycznego Niziny, położony nad Motławą. Jednostka włączona w granice administracyjne Gdańska w 1933 r.
• Orunia nad Radunią (Ohra an der Radaune) - obszar należący do okręgu historycznego Niziny, położony nad Radunią. Jednostka włączona w granice administracyjne Gdańska w 1933 r.
• Ptaszniki (Vogelgreif) - obszar należący do okręgu historycznego Niziny, graniczący z dzielnicą Orunia Górna-Gdańsk Południe. Jednostka włączona w granice administracyjne Gdańska w 1933 r.

Budowle sakralne i nekropolie Oruni

Kościół ewangelicki (obecnie rzymskokatolicki) w Gdańsku Oruni został zbudowany w latach 1820-1823 wg projektu Karla Friedricha Schinkela, w miejscu poprzedniej budowli, która została spalona w 1813 r. Po II wojnie światowej kościół został przejęty przez katolików.

Kościół pw. św. Jana Bosko w Oruni znajduje się w centrum dzielnicy, przy ul. Gościnnej. Jest to konstrukcja murowana, zbudowana na planie prostokąta, orientowana, trójnawowa, z wieżą od południowego zachodu. 43-metrowa wieża, na której znajdują się 3 przedwojenne, stalowe dzwony, przykryta jest blaszanym hełmem. Wewnątrz obiektu, nad nawami bocznymi i kruchtą znajduje się empora.

Od końca XVII do lat 60. XX wieku, w niewielkiej odległości od kościoła znajdował się cmentarz ewangelicki, później przekształcony na park.

Domy podcieniowe Oruni

Dom podcieniowy (kuźnia) w Gdańsku Oruni zlokalizowany jest w centrum dzielnicy, przy ul. Gościnnej i został zbudowany w 1800 r. Jest to konstrukcja ryglowa, stojąca na kamiennej podmurówce, z ryglową wystawką umieszczoną od frontu. Wystawka wspierana jest przez 3 drewniane kolumny stojące na niskich podstawach. Budynek należy do jednych z najmniejszych domów podcieniowych na Żuławach.

Pozostała zabudowa Oruni

Na początku XX w. w Oruni rozpoczęto budowę kamienic czynszowych i wieś zaczęła nabierać charakteru miejskiego. W centrum stoi neogotycki budynek z XIX wieku (dawny ratusz oruński) z pięknymi rzeźbami Temidy i Demeter. Po drugiej stronie dwa ładne budyni (obecna poczta i szkoła muzyczna). Przechodząc na Trakt św. Wojciecha, wzdłuż ulicy znajduje się sporo zabytkowych kamienic.

Stare Szkoty (Alt Schottland)

Północno-zachodnia część dzielnicy położona nad Kanałem Raduni. Obejmuje swym obszarem również dzielnicę Chełm. Jednostka włączona w granice administracyjne Gdańska w 1814 r.

Lipce (Guteherberge)

Część dzielnicy Orunia-Św. Wojciech-Lipce położona nad Radunią i Kanałem Raduni. Jednostka należąca do okręgu historycznego Niziny została włączona w granice administracyjne Gdańska w 1954 r. Położona jest na granicy dwóch mezoregionów: Żuław Wiślanych i Pojezierza Kaszubskiego, oddzielonych Kanałem Raduni. W średniowieczu Lipce podzielone były na dwie części: majątek Lipicz (Lepsch) oraz Guteherberge. W XVI wieku spora część wsi należała do Konstantyna Ferbera. Ród Ferberów, poprzez lokowanie kapitału w nieruchomości nabyte za niewielkie pieniądze od władz miasta Gdańska, z łatwością pomnażał majątek. Na początku XVII wieku, w Lipcach powstał Lwi Dwór, z karczmą i parkiem oraz zajazd Drei Schweineskoepfe (Trzy Świńskie Łby), który później spłonął.

Dwory i pałace w Lipcach

Dwór Ferberów w Gdańsku Lipcach zlokalizowany jest przy ul. Trakt Św. Wojciecha, w niewielkiej odległości od Lwiego Dworu i został zbudowany w XVIII w. w Na elewacji Ferberówki znajduje się tabliczka z informacją: „Dwór Ferberów XVI/XVIII w.”. Inny dom Ferberów można spotkać przy ul. Długiej w Gdańsku Głównym, natomiast przy ulicy Plebania, przy kościele NMP w Gdańsku, nad drzwiami do Plebanii Mariackiej znajduje się herb rodowy Ferberów z trzema głowami dzików.

Domy podcieniowe w Lipcach

Dom podcieniowy Lwi Dwór w Gdańsku Lipcach zlokalizowany jest przy ul. Trakt Św. Wojciecha i został zbudowany w 1600 r. Jest to konstrukcja dwupoziomowa, ryglowa, z podcieniem szczytowym, wspartym na 9. kolumnach usztywnionych mieczami. W łączeniu belek zastosowano drewniane kołki. W latach 60. XX w. gliniano-wiklinowe wypełnienie rygli zastąpiono cegłami. W XIX w., wg opisu Otto Kloeppela, dom należał do Kleista.

Wg Viktora Zirkwitza, w Lipcach stała również zbudowana w latach 1937-1938 zagroda rodziny Ehle, z ryglowym domem o szczytowym podcieniu, wspartym na 6 kolumnach. Naprzeciwko Lwiego Dworu, po drugiej stronie Traktu Św. Wojciecha znajduje się mocno przebudowany budynek, który być może należał do rodziny Ehle. Posiada on nawet podcień, ale wsparty na kolumnach ułożonych z białych cegieł. Ze starszych elementów zachowane zostały miecze wspierające kolumny oraz część ryglowej konstrukcji. Jego spłaszczony dach świadczy o poważnym, wcześniejszym uszkodzeniu poddasza.

Niegowo (Nobel)

Południowo-wschodnia część dzielnicy położona między Radunią i Czarną Łachą. Należy do okręgu historycznego Niziny. Jednostka włączona w granice administracyjne Gdańska w 1954 r.

Święty Wojciech (St. Albrecht)

Część dzielnicy Orunia-Św. Wojciech-Lipce, położona nad Radunią i Kanałem Raduni. Jednostka należąca do okręgu historycznego Niziny została włączona w granice administracyjne Gdańska w 1828 r. jako eksklawa. Położona jest na granicy dwóch mezoregionów: Żuław Wiślanych i Pojezierza Kaszubskiego, oddzielonych Kanałem Raduni. Miejsce związane jest z kultem św. Wojciecha, który przebywał tu w 997 roku.

Budowle sakralne i nekropolie w Świętym Wojciechu

Kościół został zbudowany w XIV w. przez przybyłych tu wcześniej benedyktynów, którzy osuszyli tereny u podnóża wzgórz. Mimo że teren wokół kościoła wyraźnie podnosi się w kierunku zachodnim, obszar ten jest naturalnie nizinny, a podwyższenie jego nastąpiło przy rozkładaniu ziemi podczas budowy Kanału Raduni. Benedyktyni wybudowali tu również klasztor. W 1500 r. benedyktyni opuścili św. Wojciecha, a w roku 1537, na skutek ogromnego pożaru osiedla, świątynia została zniszczona. Odbudowano ją po niespełna 40 latach przez biskupa Stanisława Karnkowskiego i z obecnym kształtem przetrwała do dziś. Jednocześnie dobudowano dwie kaplice: północną- pw. św. Józefa i południową- pw. św. Wincentego a’ Paulo. Wieżę kościelną dobudowano w roku 1680. Przebudowano ją w 2013 roku, bez użycia gwoździ.

Kościół pw. św. Wojciecha w Gdańsku Oruni-św. Wojciechu-Lipcach znajduje się nad Kanałem Raduni, przy ul. Trakt św. Wojciecha. Jest to konstrukcja murowana, zbudowana na planie prostokąta, orientowana, jednonawowa, z wydzielonym, trójbocznym prezbiterium oraz murowaną wieżą od zachodu, którą wieńczy hełm z kulą i chorągiewką „Anno 1680”. Wraz z dobudowanymi po pożarze kaplicami, cały kościół tworzy plan krzyża.

Wnętrze kościoła wypełnia cenne wyposażenie. Ołtarz główny zdobi obraz przedstawiający św. Wojciecha. W nawie znajdują się dwa ołtarze boczne z wizerunkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz sceną ukrzyżowania. W prezbiterium, na ścianie umieszczony jest XV-wieczny tryptyk ze scenami z życia Chrystusa, który ocalał po pożarze. W dwóch kaplicach bocznych zostały umieszczone rokokowe ołtarze z obrazami przedstawiającymi śmierć św. Józefa i św. Wincentego à Paulo. Dodatkowego charakteru kościołowi nadają polichromie na stropie kaplic i ścianach nawy, prospekt organowy, barwne witraże i ażurowe wsporniki belek stropu.

Kościół pw. św. Wojciecha związany jest z dwoma cmentarzami Pierwszy, przykościelny, założony po południowej stronie kościoła, zlikwidowany w XIX w. Nowy cmentarz założono na wzgórzu, po drugiej stronie Traktu św. Wojciecha, a na starym chowano jedynie duchownych z parafii. Zachowały się XIX-wieczne nagrobki. Na wzgórzu zlokalizowana jest również XIV-XV-wieczna kaplica. Jest to konstrukcja murowana, w górnej części ryglowa, zbudowana na planie prostokąta o wymiarach 7,5 x 6 m, z XVIII-wiecznym ołtarzem przedstawiającym św. Wojciecha.

Zobacz również:

• Gdańsk Orunia-Św. Wojciech Lipce
• Gdańsk Olszynka
• Gdańsk Rudniki
• Wyspa Sobieszewska

DALEKO OD ŻUŁAW