TWIERDZA MALBORK I JEJ POŁUDNIOWO-WSCHODNIE FORTYFIKACJE

Rys historyczny

Aby rozpocząć wycieczkę, warto zapoznać się z rysem historycznym ukrytej fortyfikacji, rozciągającej się od śluzy do śluzy, czyli jaki był cel jej budowy i w jakim okresie ona powstawała. Na samym początku należy zaznaczyć, że budowa fortów nie ma nic wspólnego z II wojną światową, gdyż wznoszenie ich rozpoczęto 40 lat przed nią, w ramach ewentualnej wówczas mobilizacji. Linia obrony, która została zbudowana w latach 1899-1903, ze względów oczywistych była modyfikowana w ramach rozbudowy mobilizacyjnej w 1914 r.

Pod koniec I poł. XIX w., gdy Malbork należał do Prus, postanowiono zbudować kolejowe połączenie Berlina z Królewcem. W 1857 r. wzniesiono dwuprzęsłowy most z wieżyczkami i przyczółkami wyposażonymi w bramy obronne. Rozwój kolei spowodował konieczność wybudowania drugiego, dwutorowego mostu kolejowego. Wzniesiono go w latach 1888-1889 i wyposażono w bramy obronne, a w rok później oddano do użytku istniejący do dziś dworzec kolejowy. Pierwszy most przekwalifikowano na most drogowy, a po utworzeniu w 1889 r. spółki Westpreußischen Kleinbahnen AG, położono na nim tor kolejki wąskotorowej. Jeszcze do 2013 r. na międzymurzu, od strony południowo-wschodniej istniały filary wiaduktu dawnej kolejki.

Obydwa mosty wymagały odpowiedniej ochrony, więc wykonano plany dzieł fortyfikacyjnych. W 1899 r., na łuku Nogatu- południowo-wschodnich obrzeżach Malborka, pod nadzorem Urzędu Fortyfikacji Gdańsk rozpoczęto budowę fortów stałych dla dzieł piechoty i baterii artylerii. Blokować one miały główne drogi prowadzące ze Sztumu, Starego Targu i Elbląga. Od 1902 r. budową kierował Urząd Fortyfikacji Grudziądz, a w r. 1903 utworzona została samodzielna Fortyfikacja Malbork. W 1904 r., dla oficjalnej Twierdzy Malbork (Festung Marienburg), przez niemieckich sztabowców zostały określone jasne zadania: „Strzec mostów w Malborku i Tczewie, umożliwić wycofującej się armii przekroczenie Nogatu i Wisły oraz trzymać, dla ponownie nacierającej armii z linii Wisły, prawy brzeg Nogatu”. W 1914 r. forty rozbudowano, wznosząc wartownie oraz schrony: piechoty, dla artylerzystów, amunicyjne i dla armat tradytorowych.

Opis trasy

Najbardziej dostępnymi elementami fortyfikacji są obiekty znajdujące się w części południowej, a zwłaszcza forty IW1 oraz IW2, z bateriami artylerii B1, B2 i schronami artylerzystów, zlokalizowane w lesie wielbarskim. Do lat 90. XX w., w lesie tym stacjonowały wojska 4 Dywizji Lotnictwa Myśliwskiego w Malborku, stąd też zauważalne są liczne przeróbki. Dostęp do tych fortów, w porównaniu do pozostałych jest stosunkowo prosty, dlatego też obydwa te obiekty bez przeszkód zwiedzimy. Jako jedyne, bez utrudnień nadają się do zwiedzania w porze letniej. Pozostałe elementy fortyfikacji są zaśmiecone, zarośnięte, zniszczone lub też nie mają ścieżek dostępu, dlatego też najlepiej zwiedzać je zimą lub wczesną wiosną. Zanim jednak zaczniemy zwiedzać forty, pojeździmy trochę po Malborku. W ten sposób poznamy obiekty, dla których twierdza powstała oraz pozostałe zabytki miasta.

Rozpoczynamy z drewnianej kładki pieszo-rowerowej na Nogacie. Z niej widoczne są: malborski zamek, fragment kościoła pw. św. Jana, Urząd Miasta oraz cel obrony- miejsce dawnych mostów usytuowanych przy wysokiej Baszcie Maślankowej. Przeprawa przez Nogat została zdetonowana w 1945 r. Po wojnie, na potrzeby kolei odbudowano most kołowy z 1857 r., natomiast po drugiej stronie drewnianej kładki wzniesiono nowy most drogowy. W latach 70. XX w., w związku z potrzebą uruchomienia kolei dwutorowej, wykorzystano przyczółki i filary nieodbudowanego mostu z 1889 r. i zbudowano na nich dwutorowy most kolejowy. Odbudowany po wojnie most z 1857 r. został rozebrany, a następnie przetransportowany i zmontowany w Modlinie na Narwi. Po dawnym moście na Nogacie zachowały się pozostałości przyczółków i ślad po filarze- wyspie na Nogacie.

Z kładki podjeżdżamy pod zamek i skręcamy w lewo, w ścieżkę pieszo-rowerową biegnącą wzdłuż muru i Nogatu. Zatrzymujemy się przy wysokiej Baszcie Maślankowej i tam zwracamy uwagę na zachowane przyczółki i pozostałości nieodbudowanego mostu, po jednej i drugiej stronie rzeki oraz na zachowany filar i przyczółki mostu istniejącego. Na górze, za Basztą Maślankową znajdują się: wartownia (Baszta Kęsa), brama przedmieścia i druga wartownia. Zaraz za mostem kolejowym, po prawej stronie znajduje się droga biegnąca pod górę, w którą skręcamy. Widoczny jest tam wał ziemny, łączący poszczególne bastiony zbudowane w XVII w. i sześcioboczna Baszta Szarysz. Podjeżdżając dalej, zauważamy widoczne profilowanie kurtyny bastionów. Za kurtyną przecinamy wiadukt kolejowy i wyjeżdżamy na stronę wschodnią zamku, przy wałach Plauena. Obok wiaduktu kolejowego znajdował się drugi wiadukt, którym dawniej poruszały się pociągi kolei wąskotorowej. Jego pozostałości (ceglane filary) rozebrano w 2013 r. Mijając odrestaurowaną Bramę Nową, dojeżdżamy do pl. K. Jagiellończyka, gdzie możemy odpocząć na jednej z ławek, przy fontannie.

Po chwili przerwy zgodnie z wytyczoną trasą, zwracając uwagę na oznaczone na mapie obiekty, kierujemy się w stronę koszar, na róg ul. 17 Marca i Grunwaldzkiej, gdzie zachowały się zabytkowe, bogato zdobione kamienice. W parku usytuowane jest radzieckie działo samobieżne ISU-122, a na terenie koszar samolot „Iskra” oraz haubica wykopana podczas budowy szkoły nr 3 w Malborku, w 2010 r. Jadąc dalej ul. 17 Marca, mijamy park i piękne, neogotyckie budynki koszar, które zaczęto wznosić w czasie budowy południowo-wschodniej fortyfikacji. Za ul. 17 Marca, z prostopadle biegnącej do niej ul. L. Pasteura, bardzo ładnie prezentują się kolorowe dachy całego kompleksu koszarowego.

Spod koszar udajemy się na ul. 500-lecia i kierujemy się w stronę lasu wielbarskiego. Po kilku km dojeżdżamy do cmentarza komunalnego i przed nim skręcamy w ul. J. Wejhera. Ostatnią bramą wjeżdżamy na teren cmentarza i kierujemy się do alejki biegnącej z prawej strony. Po drodze mijamy teren funkcjonującego od 1939 r. obozu jenieckiego- stalagu XXB Marienburg-Willenberg. Aleją docieramy do skraju lasu i przedostajemy się na widoczną tam leśną ścieżkę. Jadąc przez las, w pewnym momencie powinniśmy zauważyć rów przeciwczołgowy, po prawej i lewej stronie duktu. Bez zmiany kierunku jazdy przejeżdżamy na drugi koniec lasu, do drogi krytej płytami jumbo. Znajdujemy się na dawnym terenie placu ćwiczeń, a na widocznej tam otwartej przestrzeni znajdowało się lotnisko. Z góry rozciąga się piękny widok w kierunku Tczewa.

Skręcając w prawo dojechalibyśmy do ukrytego w lesie schronu artylerzystów A2 i śluzy Szonowo wraz z elektrownią. My jednak skręcamy w lewo, ponieważ śluza dostępna jest tylko od drugiej strony Nogatu. Po 170 m, licząc od momentu wyjazdu na drogą wyłożoną płytami jumbo, dojeżdżamy do krzyżówki. Skręcamy w prawo, w drogę prowadzącą przez środek pola i dojeżdżamy nią do drugiego, małego lasu, w którym zlokalizowany jest fort 1 z baterią artylerii B1. Zadaniem fortu było zabezpieczenie dostępu do twierdzy od prawego brzegu Nogatu. Bateria usytuowana jest ok. 150 m w głębi lasu, na wprost drogi, którą przyjechaliśmy. Aby ją dostrzec, musimy dodatkowo wjechać w jedną ze znajdujących się tam ścieżek. Bateria jest ciągiem niepołączonych ze sobą obiektów, złożona z dwóch najbardziej rzucających się w oczy schronów amunicyjnych: MR-P i MR- L (prawego i lewego), umieszczonych na krańcach całej baterii oraz znajdujących się między nimi: sześciu stanowisk dla armat, czterech schronów dla artylerzystów i dwóch stanowisk obserwacyjnych. Po prawej stronie prawego schronu amunicyjnego dodatkowo zbudowano dwa stanowiska dla dział z podręcznym składem amunicji. Aby znaleźć fort piechoty, wracamy do głównej drogi leśnej i skręcamy w prawo. Po ok. 200-250 m, licząc od miejsca usytuowania lewego schronu amunicyjnego, skręcamy w lewo, w ścieżkę leśną, która po 100 m doprowadza nas do fortu IW1, składającego się ze schronu piechoty i wartowni na jego prawym skrzydle.

Mamy kolejną część za sobą, więc możemy na chwilę zmienić charakter wycieczki i zachłysnąć się widokami. Wyjeżdżamy więc z fortu i skręcamy w lewo. Na skraju lasu, na rozdrożu skręcamy w prawo i dojeżdżamy do skarpy. Z góry rozlega się piękny widok na Nogat, gminę Miłoradz i charakterystyczną dla Żuław płaskość terenu.

Po chwili wypatrywania z góry tego, co jest na dole, wracamy do rozdroża, ale nie skręcamy już w drogę, którą przyjechaliśmy, lecz jedziemy prosto, aż na drugi kraniec lasu. Wyjeżdżamy przy tablicy informacyjnej, z której możemy odczytać nasze położenie. Po chwili ruszamy dalej, zostawiając las po lewej stronie. Polną aleją docieramy do drogi, którą jechaliśmy do małego lasku i skręcamy w prawo. Drogą krytą płytami jumbo, po 180 m wjeżdżamy do lasu wielbarskiego, gdzie zlokalizowany jest fort 2. Jego zadaniem było zabezpieczenie terenów położonych wzdłuż drogi Sztum-Malbork. Na początku lasu, tuż przy drodze, po jej prawej stronie znajduje się zbudowana wzdłuż drogi bateria B2. Jej struktura zbliżona jest do baterii B1. Widoczny tam pierwszy element, to prawy schron amunicyjny MR-P. Przestrzeń do lewego schronu amunicyjnego wypełniały stanowiska dla armat, schrony artylerzystów i stanowiska obserwacyjne. Spora część z nich została zachowana. Po lewej stronie baterii znajdują się ruiny lewego schronu amunicyjnego MR-L. Warto jest podejść bliżej i z zachowaniem szczególnej ostrożności zwrócić uwagę na budulec. Kilkadziesiąt metrów za lewym schronem amunicyjnym skręcamy w widoczną po prawej stronie drogę gruntową. Prowadzi ona do dużego, betonowego fortu piechoty IW2 z wartownią usytuowaną z lewej strony schronu.

Wracamy do drogi pokrytej płytami jumbo i skręcamy w prawo. Odcinkiem tym dojeżdżamy do drogi krajowej nr 55 Sztum-Malbork. Patrząc pod skosem w prawo, widoczne tam kępy drzew kryją: schrony dla dział tradytowowych ZSe i ZSf oraz schrony piechoty IR1 i IR2. My skręcamy w lewo, a po 170 m w prawo. Droga ta prowadzi do fortu 3 składającego się z fortów piechoty IW3a z wartownią i IW3b, których zadaniem była ochrona otwartej przestrzeni po stronie południowej. Po 900 m dojeżdżamy do głębokiego, dużego wykopu, widocznego po prawej stronie drogi. Jest to dawna strzelnica wojskowa pochodząca z okresu PRL-u. Po lewej stronie widzimy żwirownię. Przejeżdżając pomiędzy strzelnicą, a żwirownią, na łuku odbijamy w prawo i po chwili wjeżdżamy w zadrzewioną aleję, gdzie musimy uważać na zwisające nisko gałęzie drzew. Droga prowadzi pod górę, więc musimy włożyć trochę więcej wysiłku. Mijamy wyżej wspomniane, zasłonięte drzewami forty 3a i 4a, a następnie dojeżdżamy do małego zbiornika wodnego, usytuowanego po lewej stronie drogi. Bezpośrednio nad wodą możemy zrobić krótki postój.

Za zbiornikiem wodnym znajduje się fort 4 składający się z fortów piechoty IW4a i IW4b. Zadaniem ich było zabezpieczenie terenów położonych wzdłuż drogi i linii kolejowej z Kwidzyna. Pierwsza widoczna kępa drzew kryje fort IW4a z wartownią po prawej stronie schronu. Jeśli będziemy mieli ochotę (możliwe bardzo duże zaśmiecenie terenu), możemy skręcić w prawo i spróbować podjechać pod jego bezpośrednie sąsiedztwo. Następnie dojeżdżamy do brukowanej alei. Z prawej strony, w widocznym zadrzewieniu znajduje się fort piechoty IW4b, zbudowany między aleją brukowaną, a torami linii kolejowej nr 207 Malbork-Kwidzyn. Możemy spróbować przedrzeć się tam, choć raczej ładnej ścieżki dojścia do fortu nie znajdziemy. Nasza trasa biegnie jednak w przeciwnym kierunku, więc jeśli podjechaliśmy do fortu, to zawracamy i aleją brukowaną kierujemy się na północ. Długi pas zieleni, widoczny po prawej stronie alei, biegnący prostopadle do niej, to miejsce usytuowania baterii artylerii B4. Mijamy ją, zwracając uwagę na lewą stronę. W widocznej tam hałdzie zasypany jest schron artylerzystów A3. W niewielkiej odległości od hałdy znajdują się schowane w kępach drzew: schron dla dział tradytorowych ZSb, schron amunicyjny M3 oraz kawałek dalej: schron artylerzystów AB (A12) i schron amunicyjny MB (M12). Zwiedzanie wymienionych powyżej obiektów mija się z celem, gdyż są one strasznie zakrzaczone, niektóre zasypane, a część z nich otacza grząski grunt.

Dojeżdżamy do prostopadle biegnącej, pięknie zadrzewionej drogi gruntowej i skręcamy w prawo. Na drugim jej końcu zatrzymujemy się na ok. 100-letnim mostku na Kanale Młynówki (Juranda). Możemy ostrożnie zejść pod niego i zwrócić uwagę na konstrukcję, do budowy której użyto blachy falistej. Z góry natomiast warto przyjrzeć się metalowej balustradzie i sposobie łączenia poszczególnych jej elementów. Z mostku widoczne są zabudowania, za którymi usytuowany jest schron artylerzystów A4- w polu i bez ścieżki dostępu.

Dojeżdżamy do zabudowań i przecinamy tory linii kolejowej nr 207 Malbork-Kwidzyn, zwracając uwagę na drugi, kolejowy mostek. Po ok. 200 m dojeżdżamy do drewnianego mostku na kanale, znajdującego się z prawej strony. Skręcamy i objeżdżamy widoczny tam staw. Po dotarciu do drogi skręcamy w prawo, w polną aleję. Jest to 900-metrowy odcinek, z którego, po prawej stronie widać zalesione wzgórze kryjące wspomniany wyżej fort piechoty IW4b. Drogą tą dojeżdżamy ponownie do alei wyłożonej brukiem, a następnie skręcamy w lewo i docieramy do linii kolejowej nr 9 Gdańsk-Warszawa.

Kolejne forty zostały zbudowane na południowo-wschodnich obrzeżach Malborka. Wjeżdżamy więc na wiadukt i przecinając tory, kierujemy się na północ. Ok. 1,6 km za wiaduktem skręcamy w prawo, w ul. Platynową. W niewielkiej, rosnącej w polu kępie drzew, którą mijamy z prawej strony, znajduje się schron piechoty IR3. Po 200 m wykonujemy ponownie ten sam manewr i dojeżdżamy do ul. Zwierzynieckiej. Obok widocznych po prawej stronie zabudowań ukryty jest schron dla dział tradytorowych ZSc. Skręcamy w prawo i po 400 m docieramy do fortu piechoty IW5a z wartownią po prawej stronie schronu. Nie prowadzi do niego żadna ścieżka, więc nie próbujemy komplikować sprawy i ruszamy dalej. Na krzyżówce za fortem skręcamy w lewo, a po 400 m powtarzamy manewr. Po następnych 140 m skręcamy w prawo i zatrzymujemy się po kolejnych 150 m. Znajdujemy się w miejscowości Lipowiec. Z prawej strony widzimy kępę drzew, w której w 2015 r. dokonano przecinki. W środku znajduje się fort piechoty IW5b. Możemy spróbować podjechać do niego widoczną tam drogą. Po prawej stronie fortu znajduje się zaśmiecony i zniszczony schron dla dział tradytorowych ZSd. Zadaniem fortów piechoty IW5a i IW5b była obrona strony południowo-wschodniej.

Jedziemy dalej na północ i zatrzymujemy się po 670 m, w Nowej Wsi Malborskiej, przy głównej drodze wojewódzkiej nr 515. W niewielkim zalesieniu widocznym na wzgórzu, po prawej stronie drogi ukryty jest schron piechoty IR4, będący w ruinie. Również z prawej strony, ale po drugiej stronie drogi nr 515 znajduje się ogrodzony teren należący do wojska. Tam usytuowany jest fort 6 z dwoma schronami piechoty, schronem amunicyjnym, baterią artylerii B5 i centralą artyleryjską. My skręcamy w lewo i po 250 m dojeżdżamy do ul. Kasztanowej. Po lewej stronie drogi nr 515, na przedłużeniu ul. Kasztanowej znajduje się zadrzewiony cmentarz ewangelicki. W okresie wegetacji roślin nie nadaje się on do zwiedzania. W centrum Nowej Wsi Malborskiej znajdują się: schron artylerzystów AC (A13) i schron amunicyjny MC (M17), obydwa na prywatnych posesjach. Z drogi nr 55 skręcamy w ul. Kasztanową, a po 700 m możemy skręcić w prawo i oceniając stan nawierzchni, spróbować przedrzeć się do baterii artylerii B6, złożonej z dużego schronu amunicyjno-koszarowego, schronu amunicyjnego, stanowisk obserwacyjnych i stanowisk dla armat. Za tymi obiektami, przy terenie wojskowym znajduje się schron dla dział tradytorowych.

Wracamy do ul. Kasztanowej i skręcamy w prawo. Po 520 m zatrzymujemy się na krzyżówce z nieistniejącą linią kolejową Malbork-Małdyty (obecnie polna droga) i na wzniesieniu odnajdujemy widoczny z drogi słupek graniczny. Przecinamy dawną linię kolejową i po 60-70 m, po lewej stronie drogi mijamy drugi słupek graniczny, a po następnych 300 m docieramy do terenu jednostki wojskowej. Za ogrodzeniem znajdują się: baterie artylerii B8 i B9 oraz schrony artylerzystów A8 i A9. Jadąc ul. Kasztanową, schrony baterii B9 można łatwo dostrzec, gdyż usytuowane są tuż przy ogrodzeniu. Po kilkuset metrach dojeżdżamy do krzyżówki. Droga w prawo prowadzi do fortu 7, ale jest to teren prywatny. Jeśli pojedziemy prosto, to w zadrzewieniu widocznym po prawej stronie, ukryte są dwa schrony piechoty i wartownia. Odnalezienie ich wymaga nieco poświęcenia, ponieważ z drogi schrony są niewidoczne. Zadaniem tego fortu była blokada strony wschodniej z linią kolejową Berlin-Królewiec (obecna linia 204 Malbork-Elbląg).

Ul. Kasztanową dojeżdżamy do torów linii kolejowej nr 204, a następnie do al. Wojska Polskiego- drogi krajowej nr 22 łączącej Malbork z Elblągiem. Z prawej strony, 70 m dalej znajdują się pozostałości punktu oporu piechoty Piaski (schron amunicyjny i dwa stanowiska dla przewoźnych wieżyczek armat). Zadaniem punktu oporu była blokada drogi z Elbląga do Malborka, a w późniejszym okresie również ochrona śluzy. W okresie wegetacji roślin nie jest to miejsce przyjemne do zwiedzania. Z lewej strony, tuż przy drodze zachowany został słupek graniczny.

Skręcamy w lewo, w al. Wojska Polskiego, a po ok. 450 m w prawo. Drogą tą dojeżdżamy do trzeciej, po Białej Górze i Szonowie, śluzie na Nogacie. Za nią znajduje się elektrownia z 1934 r. Na terenie śluzy i elektrowni możemy chwilę odpocząć, a z tablicy informacyjnej tam umieszczonej dowiedzieć się nieco o systemach hydrotechnicznych zbudowanych na rzece Nogat.

Po odpoczynku wracamy do al. Wojska Polskiego i skręcamy w prawo. Po 1 km, za Biedronką znajduje się zespół szkół nr 2 z 1928 r. Zaraz za szkołą skręcamy w prawo, w ul. Daleką. Po 550 m przecinamy rondo i bocznicę kolejową. Ok. 300 m za rondem, przy drodze stoi schron wartowniczy. Z niego obserwowana była bocznica kolejowa prowadząca do portu.

Wracamy do al. Wojska Polskiego i skręcamy w prawo. Mijamy budynki dawnych koszar taborowych, zbudowanych w latach 1913-1914 (obecnie budynki Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2) i wjeżdżamy na wiadukt. Za wiaduktem przeprowadzamy rowery przez pierwszy ciąg przejść dla pieszych i po drugiej stronie ulicy skręcamy w prawo, a następnie w lewo, w ul. Żelazną, którą dojeżdżamy do neogotyckiego budynku dworca PKP. Zwiedzamy obiekt wraz z wnętrzem i kończymy wycieczkę.

Pliki do pobrania

• Powrót do poprzedniej strony

DALEKO OD ŻUŁAW