GMINA MIEJSKA MALBORK

Gmina miejska Malbork położona jest na obszarze Wielkich Żuław Malborskich. Obejmuje południową część powiatu malborskiego i graniczy z gminami: Malbork (wiejska), Nowy Staw, Lichnowy, Miłoradz i Stare Pole.

Zamek wielkich mistrzów

Wznoszony w kilku etapach, od XIII do poł. XV w. przez zakon krzyżacki. Przebudowywany, niszczony i odbudowywany w ciągu setek lat. W latach 1309–1457 był siedzibą wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego i władz Prus Zakonnych, a następnie, do roku 1772 stanowił rezydencję królów Polski. W poł. lat 90. XX w. został wpisany do rejestru zabytków, a od roku 1997 widnieje na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Zamek podzielony jest na 3 główne części: Przedzamcze (Zamek Niski), Zamek Średni i Zamek Wysoki. W skład kompleksu zamkowego wchodzą między innymi: Pałac Wielkich Mistrzów, kościół zamkowy pw. NMP, kaplica pw. św. Anny, infirmeria, karwan, kościół pw. św. Wawrzyńca, bramy, baszty, wieże, fosy, dom podcieniowy, fragmenty murów obronnych i pozostałe zabudowania znajdujące się w otoczeniu. Dokładnych informacji na temat poszczególnych elementów zamku można znaleźć w wielu publikacjach, na stronach internetowych lub też dowiedzieć się o nich od przewodnika podczas zwiedzania zamku.

Ratusz

Zbudowany w XIV w. w stylu gotyckim. Jeden z niewielu ocalałych obiektów dawnego Starego Miasta. Usytuowany w pierzei wschodniej ulicy na Rynku, w linii regulacyjnej tzw. Niskich Podcieni. Podczas pożaru w 1899 roku zniszczona została więźba dachowa, odbudowana dwa lata później. Obiekt charakteryzuje się licznymi zdobieniami, do których między innymi zaliczamy: dwa schodkowe szczyty, zwieńczone sterczynami i półkolami, fryzy, wykusze, ostrołukowe blendy, wieżyczka na środku kalenicy, zegar i przejście podcieniowe. Obecnie w budynku mieści się siedziba Młodzieżowego Domu Kultury Ratusz.

Brama Przewozowa (Mariacka, Sztumska) i Brama św. Ducha (Garncarska, Elbląska)

Brama Przewozowa zbudowana w I poł. XIV w. od strony południowej. W 1838 roku, podczas pożaru został zniszczony jej dach. Nie odbudowano go w poprzedniej formie, ale w zamian pojawiła się ryglowa nadbudówka z zegarem. W latach 1936-1937, dokonano zmiany i bramę przykryto czterospadowym dachem z dachówką ceramiczną. Po zniszczeniach wojennych, w roku 1964 częściowo odbudowana, bez nadbudówki z zegarem. Obecnie w zabytku mieści się pub. Przy Bramie Przewozowej znajdowała się Kaplica Mariacka, zburzona w późniejszym okresie przez Szwedów i całkowicie rozebrana w 1807 roku przez Francuzów. Brama św. Ducha (Garncarska), zbudowana również w XIV w., to kilkukondygnacyjna budowla o wysokości kilkunastu m, usytuowana od strony wschodniej. W II poł. XIX w. brama połączyła rynek z pozostałą częścią miasta, do dworca kolejowego.

Mury obronne i dolne partie Szkoły Łacińskiej

W latach 1320-1330 mury obronne spięto basztami i wieżami bramnymi. W II poł. XIV w. miasto i zamek połączono w jeden system obronny. Szkoła średnia założona przez wielkiego mistrza Winricha von Kniprode i oddana pod patronat miastu. Budynek szkoły zbudowany w 4 ćw. XIV w. w zachodnim ciągu murów obronnych. W szkole zdobyć można było średnie wykształcenie. Nauka w niej trwała 12 lat (6 oddziałów, po dwa lata nauki w każdym). W zreformowanej szkole, po roku 1550, nauka odbywała się w języku łacińskim. Obiekt remontowany w latach 1735 i 1778, w wyniku czego powstał nowy budynek. Po zniszczeniach wojennych zabytek pozostawał w ruinie do roku 2011. Obecnie w nowym budynku mieści się Centrum Kultury i Edukacji „Szkoła Łacińska”.

Kościół pw. św. Jana

Pierwszy kościół- fary, wzmiankowany w końcu XIII w., został zniszczony podczas oblężenia miasta (1457-1460). Kolejny kościół budowany za czasów polskich, stopniowo od roku 1467, z wykorzystaniem części starych fundamentów. Budowę wieży i prace wykończeniowe zakończono ok. 50 lat później. Kościół usytuowany w części ulicy- Rynku zwanej Wysokimi Podcieniami. W czasie reformacji używany również przez ewangelików. Wewnątrz znajduje się gotyckie i barokowe wyposażenie.

Kościół pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy (pierwotnie św. Jerzego)

Zbudowany przy ul. Słowackiego (Fleischergaße) 76, w latach 1711-1712 dla ewangelików, w konstrukcji ryglowej, w miejscu poprzedniego kościoła pw. św. Jerzego (pocz. XV w.), zniszczonego w latach 1457-1460, a następnie w roku 1658. Istniejący do dziś kościół zbudowany został na podstawie projektu Johanna Michaela Ranischa z Gdańska lub Jakuba Gronau z Malborka. Po II wojnie światowej przejęty przez katolików. W późniejszym czasie zmieniono jego wezwanie na Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Wewnątrz znajduje się barokowe wyposażenie, głównie z końca XVII i początku XVIII w. Kilkadziesiąt m od kościoła usytuowana jest plebania z 1911 roku.

Szpital Jerozolimski

Pierwsze szpitale: św. Ducha i św. Jerzego, na przedmieściach Malborka pojawiły się ok. XIV w. Podczas potopu szwedzkiego całkowicie zniszczony został szpital św. Jerzego i jego funkcję przejął Szpital Jerozolimski (Hospital St. Jerusalem). Budynek zlokalizowany przy ul. Armii Krajowej (Ziegelgaße), wzmiankowany w 1528 roku, w czasach zakonnych pełnił funkcję przytułku. Na przełomie XIX i XX w. obiekt przebudowano, a pomieszczenia zaadaptowano na potrzeby ewangelickiego domu spokojnej starości. W roku 2004 w Malborku zostało założone Stowarzyszenie Szpitala Jerozolimskiego, którego zadaniem było pozyskanie środków na odbudowę cennego zabytku. Obiekt został szczęśliwie uratowany przed całkowitym zniszczeniem. Za budynkiem dawnego szpitala znajdują się pozostałości cmentarza. Przewożono tam również zmarłych podczas licznych epidemii.

Kanał Młynówki i Młyn Górny

Z chwilą wybudowania w Malborku zamku konwentualnego, pojawiła się potrzeba budowy nowego systemu wodnego. Wykorzystano do tego celu jezioro Dąbrówkę, przyjmujące wody z okolic Sztumu i jeziora Balewskiego. Zadaniem Kanału Młynówki (obecnie Juranda) było dostarczanie wody do fosy zamkowej, gdyż rzeka Nogat, ze względu na spore wahania poziomu wód oraz niski poziom lustra wody, nie nadawała się do tego celu. Początkowo kanał dostarczał wodę z odległości 6 km z jeziora Dąbrówki, a następnie po rozbudowie całego systemu, z odległości 40 km z jeziora Dzierzgoń. W pobliżu ujścia do Nogatu łączyły się dwa cieki wodne: kanał służący do transportu drewna i kanał Ulgi, którego zadaniem było odprowadzanie nadmiaru wody z Młynówki. Młyn Górny został zbudowany w XV w. nad kanałem Młynówki od strony północno-wschodniej. Między jeziorem Piekarskim a Nogatem, w XIV i XV w. wniesiono młyny wodne: Piekarski, Średni, Szewski, Słodowy i Nowy.

Willa rodziny Flatauerów

Rodzina żydowska Flatauerów należała do bogatych mieszkańców miasta. Była posiadaczami dużego domu towarowego Conitzer & Söhne, stojącego dawniej na Rynku i zachowanej do dziś filii na rogu ul. Piłsudskiego (Langgaße) i 17 Marca (Szkolna, A. Hitler Str.). Willa Flatauerów to piętrowy, bogato zdobiony budynek wzniesiony w 1870 roku przy ul. Kościuszki (Langgaße). Po dojściu Hitlera do władzy właściciele zmuszeni byli do ucieczki, a sklepy Flatauerów przekazano członkowi NSDAP o nazwisku Hille. Po wojnie, w budynku mieściły się między innymi: Komenda Milicji, Komitet PZPR i Dom Nauczyciela z Biblioteką Pedagogiczną i Poradnią Psychologiczno-Pedagogiczną. W latach 2007-2008 budynek odrestaurowano i wyeksponowano, iluminując jego fasadę. W tym jednym z niewielu zachowanych, neoklasycystycznych budynków w Malborku, mieściła się siedziba Malbork Welcome Center.

Dworzec kolejowy

Decyzję o poprowadzeniu przez Malbork Kolei Wschodniej (Ostbahn) podjęto w 1845 roku w Berlinie. Założeniem było kolejowe połączenie Berlina z Królewcem. W 1857 roku wzniesiono jednotorowy most na Nogacie (dla kolei i ruchu kołowo-pieszego), a w latach 1888-1889 zbudowano drugi, dwutorowy most. Nowy dworzec zbudowano w 1890 roku (przed rokiem 1891 Malbork posiadał dwa dworce). Cały obiekt, wraz z peronem I, szaletem i budynkiem towarowym wpisane są do rejestru zabytków. W 2012 roku zakończono generalny remontu budynku, podczas którego między innymi odsłonięto polichromie (herby w holu) i zrekonstruowano pozostałe dekoracje.

Budynek Zarządu Miasta

Zbudowany w latach 1927-1930 lub 1928-1929 przy Pl. Słowiańskim (Danziger Platz), wg projektu Kurta Höppnera z Wałcza, z charakterystycznym podcieniem przy wejściu głównym do budynku. Obiekt był siedzibą Zarządu Miasta, mieściła się tam również Miejska Kasa Oszczędności, kawiarnia i szkoła handlowa. Obecnie należy do Urzędu Miasta Malborka.

Budynek Starostwa Powiatowego

Budynek wzniesiony w latach 1893-1895 przy Pl. Słowiańskim (Danziger Platz) wg projektu Reimera i Körtego z Berlina, kierowany przez berlińskiego architekta Richtera. Gmach w kształcie litery „L”, zdobiony ryzalitami, blendami, sterczynami i małym podcieniem przy wejściu głównym. Boczna część budynku przeznaczona była na stajnie i pomieszczenia gospodarcze.

Wieża ciśnień

Wodociągi i kanalizacja w Malborku zaczęły działać od początku XX w. Po wykopaniu dwóch studni głębinowych i podłączeniu ich do pomp oraz położeniu instalacji wodociągowej, w latach 1905-1906, przy zbiegu ul. S. Żeromskiego (Mühlengaße), J. Słowackiego (Fleischergaße), Armii Krajowej (Ziegelgaße) i pl. Słowiańskiego (Danziger Platz), wybudowano neogotycką wieżę ciśnień o wysokości ponad 30 m. Pierwszą wieżę wodociągową zbudowano w 1901 roku przy ul. Dworcowej (Bahnhofstr.).

„Danziger Privat-Aktien-Bank”

Szczytowa kamienica zbudowana w 1912 roku przy ul. 17 Marca (Szkolna, A. Hitler Str.). Neobarokowy szczyt zdobiony motywami roślinnymi i wolutami. Nad wejściem głównym zachowany kartusz z herbem Gdańska. W odrestaurowanym budynku aktualnie mieści się bank.

Budynki poczty i telekomunikacji

Gmach pocztowy zbudowany na rogu ulic Poczty Gdańskiej (Gerbergaße) i 17 Marca (Szkolna, Adolf Hitler Str.) w latach 1891-1893, pod nadzorem mistrza budowlanego Wohlbrücka. Charakterystycznym elementem budynku jest wieża zwieńczona balkonem. Pośrodku budynku wysunięty ryzalit z wejściem głównym i zadaszeniem wspartym na dwóch kolumnach. Budynek zdobią liczne detale. Nie zachowały się między innymi: centralny szczyt z kartuszem orła carskiego, pozostałe dwa szczyty, wysoki dach i ażurowy hełm wieży.

Sąd Powiatowy

Dwupiętrowy, ceglany budynek sądu zbudowany w 1897 roku przy ul. Poczty Gdańskiej (Gerbergaße). Charakteryzują go zdobienia w postaci fryzu arkadowego i ostrołukowego portalu z rozetą w centralnym ryzalicie. Nie zachował się jego blendowo-sterczynowy szczyt. Obecnie Sąd Rejonowy w Malborku.

Gimnazjum

Gimnazjum w Malborku zostało utworzone w 1860 roku i do momentu wybudowania nowego gmachu znajdowało się w Szkole Łacińskiej. Nowy budynek szkoły wzniesiono w 1866 roku, szczytem do ulicy 17 Marca (Szkolna, Adolf-Hitler Straße). Przed II wojną światową mieściła się tu szkoła podstawowa dla chłopców Horst-Wessel-Schule. Po wojnie w budynku utworzono Średnią Szkołę Zawodową, a następnie Zespół Szkół Zawodowych nr 4. Obecnie budynek należy do Sądu Rejonowego. Obiekt zdobią między innymi: szczyt z dużymi oknami dwukondygnacyjnej auli, fryz i płycina z herbem Malborka.

Szkoła Luizy

Prywatna szkoła założona w 1805 roku przez pastora Wilhelma Ludwiga Haeblera. Dwa lata później przemianowana na Miejską Szkołę dla Dziewcząt. Szkoła mieściła się w różnych domach i gmachach: między innymi w budynku dawnej Szkoły Łacińskiej. Od 1865 roku, jako Szkoła Luizy znajdowała się w budynku gimnazjum. W roku 1874, przy ul. 17 Marca (Szkolna, Adolf Hitler Str.) zbudowano nowy, piętrowy gmach. Posiadał on dwa boczne ryzality, których szczyty (niezachowane) zdobione były sterczynami. W latach 1905-1906, między częścią główną budynku a zbudowaną obok salą ćwiczeń dobudowano łącznik z dwukondygnacyjną aulą na piętrze. Obecnie mieści się tu I Liceum Ogólnokształcące im. H. Sienkiewicza przy Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych. Zasadnicza część budynku zniekształcona i z wyjątkiem kilku elementów (np. portal wejściowy) obiekt stracił swój historyczny wygląd.

Szkoła św. Jerzego

Szkoła ewangelicka założona w 1805 roku mieściła się w budynku przy ul. Ceglanej. W 1880 roku wzdłuż ul. S. Żeromskiego (Mühlengaße) wzniesiono nowy, dwupiętrowy gmach szkolny. W centralnym ryzalicie, na drugim piętrze ulokowano dwukondygnacyjną aulę, a po lewej i prawej stronie ryzalitu dwa zdobione portale. Przed wojną działała tu żeńska szkoła Heinrich von Plauen Schule, po wojnie Szkoła Podstawowa nr 1 im. S. Żeromskiego, Szkoła Podstawowa nr 5 im. Marii Konopnickiej, a obecnie Gimnazjum nr 1 im. Jana III Sobieskiego w Malborku. W latach 90. XX w. do głównego gmachu dobudowano salę gimnastyczną i schronisko młodzieżowe.

„Wiktoria pod trzema ukoronowanymi wieżami”

Masoneria (wolnomularstwo), to ponadnarodowy ruch etyczny, o określonych zasadach, przedstawianych za pomocą rozbudowanej symboliki i rytuałów. Loże masońskie to miejsca spotkań wolnomularzy. Lożę „Victoria pod trzema ukoronowanymi wieżami” („Viktoria zu den drei gekrönten Türmen”) wolnomularze z Malborka utworzyli w XVIII w. W 1804 roku, na przedmieściach Malborka została poświęcona ich siedziba. W roku 1866 loża spłonęła, a w rok później zbudowano nowy gmach. Obecnie, ten jeden z niewielu zachowanych, neoklasycystycznych budynków w Malborku, zlokalizowany przy ul. 17 Marca (Szkolna, A. Hitler Str.), jest siedzibą Banku Spółdzielczego w Malborku.

Park i kamienice usytuowane w obrębie ulic: 17 Marca (Szkolna, Adolf-Hitler Str.), S. Żeromskiego (Mühlengaße), J. Kasprowicza (Heinelweg), H. Derdowskiego (Hablerstr.), Grunwaldzkiej (Junkergaße) i Jagiellońskiej (Birkgaße)

Nowe ulice w Malborku zaczynały powstawać od 1878 roku w ramach pozyskiwania przestrzeni życiowej dla mieszkańców miast. Kamienice budowane na przełomie XIX i XX w., bogato zdobione, przeznaczone dla przedstawicieli klasy średniej (urzędnicy i inteligencja). Zachowany ciąg w południowej części ul. 17 Marca i ciąg przy ul. Grunwaldzkiej. Na rogu tych dwóch ulic, dla gdańskiego przedsiębiorcy o nazwisku Prochnow, wybudowano duży, neobarokowy, bogato zdobiony, trzypiętrowy dom narożny. Na rogu ulic: Grunwaldzkiej i Jagiellońskiej został wzniesiony bogato zdobiony, neorenesansowy dom narożny z wieżyczką. W zachodniej pierzei ul. 17 Marca, przed pierwszą wojną światową wybudowano kilka domów willowych, wykorzystujących motywy secesyjne. Na rogu ulic: 17 Marca i S. Żeromskiego stoi dawny Bank Rzeszy. Na przedłużeniu ul. S. Żeromskiego, przy wieży ciśnień, stoi dwukolorowy budynek z erkerami i wieżą. W parku, między ulicami: Grunwaldzką a 3 Maja (Deutch-Ordens-Platz) znajduje się pomnik działa samobieżnego ISU-122.

Kamienice usytuowane wzdłuż Kanału Młynówki

Nad Kanałem Młynówki budowano piętrowe kamienice i szczytowe domy parterowe. Z zachowanej zabudowy, najbardziej interesujące są kamienice z końca XIX w.: klinkierowa kamienica zbudowana na rogu ulic: A. Mickiewicza (Am Mühlengraben) i al. Rodła, z erkerem zwieńczonym wieżyczką; dwie kamienice z żółtej i czerwonej cegły przy ul. A. Mickiewicza; dwukolorowa kamienica przy obecnej ul. Konopnickiej (między ulicami A. Mickiewicza, a H. Sienkiewicza) zdobiona fryzem i ostrołukowymi otworami okiennymi.

Kościół Chrześcijan Baptystów

Baptyści w Malborku pojawili się ok. poł. XIX w. Pierwszy, własny dom modlitwy mieli do dyspozycji w 1870 roku. W latach 1910-1912, wg projektu Rudolfa Ruttkowskiego z Malborka, przy ul. Jagiellońskiej (Birkgaße), u zbiegu z ul. Grunwaldzką (Junkergaße), wybudowano nową kaplicę z dwoma szczytami: od zachodu i od południa. W roku 1909, na skutek zwiększenia się liczby wiernych, zbór posiadał dwie kaplice, w Malborku i Prabutach.

Filia fabryki cygar i tabaki „Loeser & Wolff”

Budynek wzniesiony w 1911 roku, przy ul. Grunwaldzkiej (Junkergaße). Firma „Loeser & Wolff” z Berlina założona przez Bernharda Loesera i Carla Wolffa, w 1874 roku nabyła udziały elbląskiej fabryki cygar „Jean Kohlweck & Co”. Po całkowitym jej przejęciu, w 1878 roku elbląska firma została przemianowana na „Loeser & Wolff”. W 1911 roku utworzono oddział berlińsko-elbląskiej fabryki cygar w Malborku.

Zespół koszar wojskowych

Koszary zbudowane w latach 1902-1906, rozbudowywane do roku 1911, pomiędzy ulicami Jagiellońską (Birkgaße) i J. Słowackiego (Fleischergaße). Rozlokowane zostały tu bataliony i sztab pułku nr 152 piechoty. Budynki charakteryzują się zdobieniami, np.: kolorowa dachówka, blendowo-sterczynowe szczyty i podcienie.

Koszary „Trainkaserne” na Piaskach

Kompleks koszar taborowych zbudowany w latach 1913-1914 przy al. Wojska Polskiego (Elbinger Str.). Stacjonował tam Mazurski Oddział Taborowy (Masurisches Trainbatalion Nr 20). Rozwiązany po I wojnie światowej i ponownie utworzony po dojściu Hitlera do władzy. W ramach tworzenia sił zbrojnych Republiki Weimarskiej i III Rzeszy (Reichswehr), stacjonowały tu: I Pułk Piechoty, Batalion Szkolny i część Batalionu Bojowego 3 Pruskiego Pułku Piechoty. Główne budynki garnizonu, w 2001 roku przekwalifikowano na szkołę- Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 2, część rozebrano, a pozostałe zabudowania zamieniono na budynki mieszkalne, magazyny, hurtownie itp.

Szkoły ewangelickie i szkoła katolicka na Piaskach

Pierwszy gmach zbudowany w roku 1928 przy al. Wojska Polskiego (Elbinger Str.), jako szkoła dla chłopców. W późniejszym okresie zbudowano kolejne skrzydło- szkołę dla dziewcząt. Po wybuchu II wojny światowej budynki zostały zajęte przez wojsko. Obecnie znajduje się w nich Zespół Szkół nr 2. Naprzeciwko budynków, po drugiej stronie al. Wojska Polskiego, w budynku, w którym mieści się Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej, do roku 1939 funkcjonowała szkoła katolicka.

Pozostałości południowo-wschodnich fortyfikacji Twierdzy Malbork

Fortyfikacja zbudowana w latach 1899-1903, modyfikowana w ramach rozbudowy mobilizacyjnej w 1914 r., której zadaniem było: „Strzec mostów w Malborku i Tczewie, umożliwić wycofującej się armii przekroczenie Nogatu i Wisły oraz trzymać, dla ponownie nacierającej armii z linii Wisły, prawy brzeg Nogatu”. Dobrze dostępne obiekty fortyfikacji: forty IW1 oraz IW2, z bateriami artylerii B1, B2 i schronami artylerzystów, zlokalizowane są między innymi w lesie wielbarskim.

Elektrownia i śluza Rakowiec

Bezpośrednią przyczyną potrzeby skanalizowania Nogatu były tragiczne w skutkach wydarzenia z 1888 r. Na skutek zatoru lodowego, przy zamkniętej wówczas tamie w Białej Górze, w ciągu kilku godzin poziom spiętrzonej wody podniósł się o kilka m, a cała masa uderzyła na Nogat. Ok. 7 km za Malborkiem, we wsi Janówka doszło do przerwania wału, a w konsekwencji zalania całych Żuław Elbląskich. Efektem było wybudowanie w latach 1912-1916 czterech śluz: Biała Góra, Szonowo, Rakowiec i Michałowo. Rzekę Nogat skanalizowano, przyjmując, że szlak powinien umożliwiać ruch statków o nośności 400 ton, długości 55 m, szerokości 8 m i zanurzeniu 1,6 m. Trzy mniejsze stopnie wodne mają podobną strukturę składającą się z zapory ziemnej, śluzy komorowej, jazu z przepławką dla ryb i elektrowni wodnej. Zadaniem stopni: Szonowo, Rakowiec i Michałowo jest umożliwienie żeglugi rzeką Nogat oraz przepuszczenie wody ze zlewni własnej Nogatu. Stopień wodny Rakowiec położony jest na 23,950 km Nogatu, w Malborku. Został zbudowany w latach 1914-1916, remontowany w latach 1993 i 2006. Elektrownia wodna z 1934 r., o mocy 0,54 MW zachowuje oryginalne, działające urządzenia: turbinę pochodzącą z niemieckiej fabryki J. M. Voith, sprzężoną z przekładnią zębatą, wyprodukowaną w elbląskiej fabryce F. Schichau, z generatorem firmy AEG.

Na podstawie:

• Artur Dobry- "Budownictwo malborskie drugiej połowy XIX i początku XX wieku" (1996),
• Karol Górski- "Dzieje Malborka" (1973),
• Wiesław Jedliński- "Malbork dzieje miasta" (2000),
• Mieczysław Haftka- "Malbork" (1998),
• Franciszek Mamuszka- "Malbork i zamek malborski" (1957),
• Włodzimierz Grabowski, Jakub Franczak, Tomasz Kowalski, Piotr Nowiński, Mariusz Wojciechowski, Mariusz Żebrowski- "Twierdza Malbork" (2015).

Zobacz również:

• Gmina Lichnowy
• Gmina Malbork
• Malbork
• Gmina Miłoradz
• Gmina Nowy Staw
• Gmina Stare Pole

DALEKO OD ŻUŁAW