2024-08-01. KOLEJ WĄSKOTOROWA NA ŻUŁAWACH I MIERZEI

⇤⇥ 106 km

Linie: Gdańsk Wąskotorowy – Sztutowo Port (odcinek Prawy Brzeg Wisły – Sztutowo Port) oraz Stegna Gdańska – Nowy Dwór Gdański Wąskotorowy

Po przejęciu przez Allgemeine Deutsche Kleinbahn-Gesellschaft (ADKG) żuławskich kolejek wąskotorowych, w 1899 r. została utworzona spółka Westpreußische Kleinbahnen AG (WKAG), której zadaniem była budowa linii na Żuławach. Prace budowlane na Żuławach Gdańskich, Żuławach Malborskich i Mierzei Wiślanej ruszyły w 1904 r., a jednym z założeń było połączenie kolei wąskotorowej z prawego i lewego brzegu Wisły. Do spojenia sieci wykorzystano prom Schiewenhorst II / Aegir, który do Świbna dotarł pod koniec sierpnia 1905 r.

Pod koniec kwietnia bieżącego roku odcinek Gdańsk Wąskotorowy – Lewy Brzeg Wisły zapoczątkował przygodę z koleją wąskotorową rowerem. Dziś przyszła pora na dokończenie linii, od Prawego Brzegu Wisły do Sztutowa, a w drodze powrotnej można było wziąć na cel linię Stegna Gdańska – Nowy Dwór Gdański Wąskotorowy.

W czwartek trafiła się pogoda z wiatrem idealnym, wiejącym do południa z zachodu, a po południu z północy, czyli dokładnie tak, jak ułożona została trasa. Plan na ok. 90 km, ze względu na zjazdy do przystanków kolejki oraz wydłużeniem pobytu w Sztutowie, zakończył się na 106 km. Cały przejazd był jednak bardzo przyjemny, niemęczący i urozmaicony obecnością torów. Przebiegał drogami leśnymi, polnymi, ścieżkami rowerowymi oraz drogami o małym natężeniu ruchu samochodowego.

Linia Gdańsk Wąskotorowy – Sztutowo Port (odcinek Prawy Brzeg Wisły – Sztutowo Port)

Ruszam z Gdańska w kierunku promu, którym przedostaję się na drugi brzeg Wisły, do Mikoszewa.

Spoglądam na miejsce dawnej przeprawy wąskotorowej, gdzie do 1956 r. zlokalizowany był przystanek Prawy Brzeg Wisły, a następnie podjeżdżam na wał Wisły, do punktu skąd po nawrocie pociąg jechał w kierunku przystanku Mikoszewo. Obecnie mamy tam ścieżkę rowerową, która obrazuje tor odchodzący w kierunku promu.

Ustawiając się przodem do Mikoszewa, po lewej stronie rozlega się widok na Wisłę oraz istniejącą przeprawę przez rzekę, a na wprost widoczny jest dom podcieniowy.

Wracam do Mikoszewa, ale po drodze zatrzymuję się jeszcze na wysokości odejścia toru z Mikoszewa w kierunku wału. W centrum wsi skręcam w stronę obecnego przystanku Prawy Brzeg Wisły.

Po likwidacji kolejki na Żuławach Gdańskich nazwa przystanku została przeniesiona w 1956 r. z pierwotnej lokalizacji znajdującej się tuż przy przeprawie.

Kawałek za przystankiem Prawy Brzeg Wisły znajduje się zakończenie toru.

Między przystankami Prawy Brzeg Wisły a Mikoszewo można przyjrzeć się drewnianej dzwonnicy, kamieniowi upamiętniającemu wizytę w 1896 r. księcia Albrechta oraz domom podcieniowym.

Po przybyciu do przystanku w Mikoszewie trafiam na odjeżdżający pociąg. Podobnych kontaktów na tej trasie miałem kilka, a pasażerów nie brakuje. Tutaj wysiadła grupa kilkudziesięciu dzieci z opiekunami.

Od tego miejsca przejazd główną ulicą, krzyżującą się z ruchliwą drogą prowadzącą z Żuławek nad Zatokę Gdańską, nie byłby niczym przyjemnym, więc wykorzystuję oficjalną, leśną ścieżkę rowerową, z której możliwe są zjazdy do poszczególnych przystanków. Następne z nich to Jantar Leśniczówka, Jantar, Jantar Port i Jantar Młyn.

Ostatnim przed Stegną przystankiem jest Junoszyno.

Stacja Stegna Gdańska posiada trójkąt rozjazdowy, z którego pociągi mogą odjeżdżać w kierunkach do Mikoszewa, Sztutowa i Nowego Dworu Gdańskiego. Wewnątrz trójkąta stoi otynkowany budynek stacyjny. Stacja od 1905 r. przybierała różne nazwy: do 1945 r. Steegen, a po II wojnie światowej: Ścieżki- do 1947 r., Stegna Wąskotorowa- do 1948 r. i Stegna Gdańska- do czasów obecnych.

Ze względu na sporą ilość miejsca przy torze zmieniam koncepcję dalszej trasy i trzymam się blisko toru.

Dwa kolejne stegieńskie przystanki to Stegna PKS i Stegna Morska.

Między Stegną a Sztutowem biegnie ścieżka rowerowa, ale kilkaset metrów przed Muzeum Stutthof dobiega jej koniec. Ponownie wykorzystuję torowisko, którego tak właściwie nie opuszczam już do końca toru.

Ok. 2 km za przystankiem Sztutowo Muzeum znajduje się odgałęzienie do dawnego obozu. Tor nie posiada styku z linią główną.

Z wyjątkiem niewielkiego fragmentu na łuku, bocznica jest bardzo dobrze widoczna i prowadzi prosto do muzeum.

Podążam wzdłuż bocznicy do momentu jej widoczności. Za ogrodzonym muzeum tor biegnie dalej wzdłuż hal i za nimi odchodzi na zachód. Tam istniały jeszcze przynajmniej dwa odgałęzienia, a główny tor bocznicowy prowadził do magazynów zbożowych.

Wracam na linię główną, a przede mną odgałęzienie. Nie jest to jeszcze rozjazd trójkąta przed końcem linii tylko tor odchodzący do Bałtyjska lub po prostu Piławy.

Pod koniec II wojny światowej Mierzeja Wiślana stała się strategicznym miejscem, dlatego też dowództwo armii niemieckiej wydało rozkaz budowy kolejki polowej ze Sztutowa przez Mierzeję, aż do Bałtyjska. Linia powstawała w bardzo szybkim tempie na początku 1945 r. Czy została ukończona? Na wycinkach archiwalnych map widać poprowadzony tor do miejscowości Kobbelbude (ok. 4,5 km przed Kanałem Królewieckim i Bałtyjskiem), co stanowi ok. 58 km długości toru liczonej od Sztutowa. Materiał do budowy linii został „zapożyczony” z nieużywanych kolejek gospodarczych, między innymi z odcinka Jeziernik – Żuławki Północne oraz bocznic z okolic Nowego Stawu, gdzie gotowe przęsła przetransportowywano na Mierzeję Wiślaną.

W 1949 r. rozpoczęto naprawę zniszczonego działaniami wojennymi toru na odcinku Sztutowo – Łysa Góra (Krynica Morska). Wkrótce na odcinku ok. 21 km zaczęły kursować pociągi towarowe. Pozostały fragment do Granicy Państwa został do 1948 r. całkowicie rozebrany przez Rosjan. Niestety, większość tej pięknej widokowo linii rozebrano w pośpiechu w latach 50. XX w., natomiast ostatni 3,5 km odcinek przed Łysą Górą istniał do ok. 1965 r.

Obecnie tor do Krynicy Morskiej kończy się tuż za trójkątem w Sztutowie.

Przed trójkątem torowym zlokalizowana była ładownia. Trójkąt z rozjazdem w kierunkach do Krynicy Morskiej, Sztutowa i Stegny Gdańskiej to efekt przebudowy ok. 1951 r., gdy miejsce przystanku w Sztutowie zostało zmienione.

Z dawnej stacji Sztutowo nie pozostało właściwie nic, poza pewnymi śladami. Na poniższym zdjęciu widoczny jest czynny tor końcowy i peron. Po lewej stronie peronu bruk, czyli droga do ładowni, a po lewej stronie bruku, przy tablicy z rozkładem jazdy znajduje się kozioł kończący dawny tor. Za rozłożystym dębem stał budynek stacyjny.

Ze stacji Sztutowo odchodził tor (przedłużenie nieistniejącego toru) i biegł obok fabryki maszyn Epp. w kierunku Wisły Królewieckiej, zakończony przystankiem Sztutowo Port. Ok. 1960 r. odcinek rozebrano. Tor nie jest zaznaczony na żadnej z dostępnych map pochodzących z lat 1905-1940.

Zagadką pozostają dwa schematy stacji. Pierwszy z nich należy do Reinharda Richtera, na którym nie ma żadnego toru do portu. Drugim jest reprodukcja schematu Richtera przez Romana Witkowskiego z dorysowanym odejściem toru w kierunku Sztutowa Portu (do zakładów mechanicznych Epp.), odchodzącym ze stacji za budynkiem stacyjnym (stan 1948 r.). Witkowski przedstawia też zdjęcie z 1940 r. z budynkiem stacyjnym, za którym nie widać żadnego toru.

Linia Stegna Gdańska – Nowy Dwór Gdański Wąskotorowy

Powrót do Malborka planuję wzdłuż linii odchodzącej ze Stegny do Nowego Dworu Gdańskiego z pominięciem przystanku w Popowie. Do Rybiny docieram drogą biegnącą wzdłuż Wisły Królewieckiej.

Przedostaję się pod wyremontowany, kolejowy most obrotowy na Szkarpawie z 1905 r. Jest to jedyny, czynny most kolejowy w Polsce, obracany ręcznie.

Most kolejowy na Szkarpawie to konstrukcja stalowa, w której jedno przęsło jest stałe, a drugie to właściwy most z osią obrotu. Dla ruchu wodnego ręcznie zamykany jest tylko na czas przejazdu pociągu.

Z Rybiny, jadąc początkowo wzdłuż Szkarpawy, a następnie wzdłuż Tugi, dojeżdżam do Tujska.

Przejeżdżając przez most zwodzony na drugi brzeg Tugi, kieruję się w stronę przystanku Cyganek.

Zatrzymuję się przy drodze z widokiem na cerkiew w Żelichowie-Cyganku.

Linia Stegna Gdańska – Nowy Dwór Gdański Wąskotorowy od stacji początkowej biegnie tuż przy drodze wojewódzkiej nr 502. Opuszcza ją w Rybinie i wraca do niej tuż przed Tujskiem. Zaraz za przystankiem Cyganka Przejazd, tor przecina drogę, dochodząc do mostu na Tudze.

Za Tugą pociąg przecina ul. Bałtycką, a zaraz za nią znajduje się przystanek osobowy. Kolejny przystanek zlokalizowany jest po wschodniej stronie ulicy Żeromskiego.

Wjazd na stację Nowy Dwór Gdański Wąskotorowy doprowadzony jest od strony północnej.

Po II wojnie światowej obydwie linie miały swe lepsze i gorsze okresy. W latach 60. XX w. pociągi motorowe zastępowały stopniowo trakcję parową. Niespodziewanie wiosną 1971 r. ogłoszono, że z końcem maja zostanie wstrzymany ruch pociągów na linii nadmorskiej, a 31.05.1971 r. zawieszono ruch na odcinku Koszwały – Stegna. W latach 1974-1975 zlikwidowano i rozebrano całą sieć lewobrzeżną, a stacje Gdańsk Wąskotorowy i Piaski Gdańskie zniszczono. Po zmianie administracyjnej, jaka miała miejsce w 1975 r., przywrócono ruch osobowy na odcinku Mikoszewo – Stegna. Po likwidacji w 1993 r. zarządu Gdańskich Kolei Dojazdowych zaczęło się stopniowe wygaszanie popytu na kolej lokalną. Mimo że w 1995 r. liczba pociągów została zwiększona to rok później, po sezonie letnim nastąpiło całkowite zawieszenie ruchu na obydwu liniach: Prawy Brzeg Wisły – Sztutowo i Stegna – Nowy Dwór Gdański. Część taboru ze stacji Nowy Dwór Gdański Wąskotorowy został wywieziony do innych jednostek, a pozostały zezłomowano.

W roku 2000 starania Pomorskiego Towarzystwa Miłośników Kolei Żelaznych wraz ze starostwem powiatowym Nowego Dworu Gdańskiego doprowadziły do przejęcia majątku od PKP i po rewitalizacji linii, w 2002 r. ponownie ruszyły pociągi pasażerskie na linii Stegna Gdańska – Nowy Dwór Gdański Wąskotorowy oraz na linii nadmorskiej od Prawego Brzegu Wisły do Sztutowa i są to jedyne istniejące linie wąskotorowe na Żuławach Wiślanych.

W Nowym Dworze Gdańskim próbuję podjechać od strony północnej stacji i zlokalizować tory. Znajduje się tam kilka odgałęzień oraz tor linii normalnotorowej z Szymankowa, zakończony za ulicą Żeromskiego.

Zobacz również:

• 03.08.2024. Widokówki z Żuław
• 20.07.2024. Pełnia lata na Żuławach
• 01.05.2024. Kolej wąskotorowa na Żuławach Malborskich, cz. 1
• 04.05.2024. Kolej wąskotorowa na Żuławach Malborskich, cz. 2
• 12.05.2024. Kolej wąskotorowa na Żuławach Malborskich, cz. 3
• 12.05.2024. Kolej wąskotorowa na Żuławach Malborskich, cz. 4
• 12.05.2024. Kolej wąskotorowa na Żuławach Malborskich, cz. 5
• 27.04.2024. Kolej wąskotorowa na Żuławach Gdańskich, cz. 1
• 25.05.2024. Kolej wąskotorowa na Żuławach Gdańskich, cz. 2

• Powrót do poprzedniej strony

DALEKO OD ŻUŁAW