STALEWO (STALLE)

Miejscowość położona przy granicy Żuław Elbląskich i Pojezierza Dzierzgońsko-Morąskiego, przy granicy województw: pomorskiego i warmińsko-mazurskiego oraz przy granicy trzech powiatów: elbląskiego, malborskiego i sztumskiego, oddalona o ok. 7-8 km od wsi Markusy i 17 km od miasta Elbląg. W XIV wieku we wsi istniał dwór krzyżacki, wzmiankowany w przywileju lokacyjnym Starego Pola. Akt lokacyjny dla Stalewa został nadany w 1369 roku. W następnym stuleciu wieś została ograbiona i spalona, po czym w II poł. XV wieku odnowiono lokację.

Budowle sakralne i nekropolie

Cmentarz ewangelicki w Stalewie położony jest w centrum wsi i znajduje się na nim kilka nagrobków. Zachowały się między innymi: okazała, prawdopodobnie najwyższa na Żuławach stela Johanna Horna (07.05.1800 - 23.11.1857) oraz pozostałości kolumny Anny Marii Gehrt z domu Jacobsen- synowej właściciela istniejącego domu podcieniowego i wdowie po Michaelu Gehrt, zmarłej 23 stycznia 1796 r. w wieku 46. lat, 3. miesięcy i 6. dni. Obok stał nagrobek jej męża- Michaela Gehrta urodzonego 25 sierpnia 1734 r., zmarłego 8 października 1793 r. Miał 59 lat, 1 miesiąc i 13 dni. Nagrobek w formie rokokowej steli dekorowany był licznymi ornamentami i posiadał rozbudowaną sentencję. Stele i kolumna zbudowane były z jasnoszarego piaskowca. Przez wiele lat, ze względu na bujną roślinność, wejście na teren cmentarza było bardzo utrudnione. Na początku lat XX. XXI w. teren został uporządkowany.

Z cmentarzem związany był, zlokalizowany około 200 m na wschód od domu podcieniowego, kościół ewangelicki z wolno stojącą, drewnianą dzwonnicą. Hartwich datuje budowę najstarszego budynku kościoła na rok 1619. Został on przebudowany w 1669 r. W latach 1707-1708 kościół został przebudowany przez cieślę Jacoba Tefnera. W latach 1720-1721 pomalowano sufit kościoła, bez zakrystii (powód: pijany malarz). W 1746 i 1747 r. kościół z zewnątrz oszalowano. W roku 1841 r. obiekt był remontowany i odmalowano wnętrze, a rok później dokonano drobnych napraw wyposażenia. W 1903 r. zakupiono odlewane, stalowe dzwony i w tym celu parafia, obok bramy kościelnej zbudowała drewnianą dzwonnicę. W latach 1904, 1906 i 1908 wnętrze odrestaurowano i ocieplono, a malowidła sufitowe, które wcześniej pobielono, zostały odkryte i odrestaurowane przez malarza Fahlberga. Przedstawiały one serię okrągłych obrazów osadzonych w chmurach i głowach aniołów. Kościół o wymiarach 22,4 na 12,05 m zbudowany był z desek i kryty dachówką. Do strony północnej przylegała kruchta, a do wschodniej zakrystia. Empory zajmowały północną, wschodnią i zachodnią część wnętrza, sufit był beczkowaty, oszalowany deskami. We wnętrzu dominowało barokowe wyposażenie. W latach 50. XX w. kościół rozebrano. Z kościoła zachował się ołtarz, który prawdopodobnie znajduje się w elbląskim kościele pw. Błogosławionej Doroty z Mątów Wielkich, przeniesionym ze wsi Kaczynos.

Domy podcieniowe

Dom podcieniowy nr 19 w Stalewie zlokalizowany jest w zachodniej części wsi i został zbudowany w 1751 roku przez George'a Pöcka dla Michaela Gehrta. Michael Gehrt (1698-1756) był synem Tobiasa Gehrta i urodził się w Lipince na Żuławach. W Stalewie mieszkał od 1726 r., gdzie pod koniec swojego życia, w roku 1751, w zachodniej części wsi, zbudował dom, który możemy podziwiać do dziś. Jego wnuk, Michael G., w 1803 r. sprzedał gospodarstwo, po czym zostało ono odkupione w roku 1815 przez Gehrtów z Kikoit, a następnie przechodziło przez pokolenia syna, wnuka i prawnuka. Gehrtowie opuścili posiadłość, sprzedając ją po raz kolejny w 1887 r. Zaniedbana konstrukcja domu w roku 1908 przeszła gruntowną renowację z zachowaniem historycznej wartości. Obecny stan techniczny budynku wymaga pilnej interwencji, a ze względu na okazałość, datowanie i bogatą konstrukcję ryglową stanowi on cenny zabytek Żuław Wiślanych.

Dom podcieniowy w Stalewie posiada 23,7 m długości i pierwotnie miał 11,2 m głębokości, którą później powiększono do 13,74 m. Wyróżnia się własną specyfiką oraz bogato ukształtowaną dekoracją ryglową. Jest to piętrowa, murowano-drewniana konstrukcja, otynkowana, z ryglowymi- wypełnionymi cegłą: piętrem, szczytami i wystawką. Na szczycie ośmiokolumnowej i wspieranej ściankami bocznymi wystawki, wyryty jest napis, który mówi o budowie domu z dbałością, że następca Michaela lub kto inny mogą mięć pewne zastrzeżenia. Wymienione są również imiona i nazwiska właściciela (Michael Gehrt), budowniczego (George Pöck) oraz data budowy (1751 r.).
„Ich hab gebauet mit Bedacht Der Hoff soll werden gut gemacht Mein Nachfolger und ein anderer Mann Ihn schon vielleicht wohl tadeln kann, Michael Gehrt Bauherr George Pöck Baumeister 1751”.

Dom z zabudowanym podcieniem w Stalewie został zbudowany w XIX wieku i w późniejszym czasie zniekształcony przez niefortunną przebudowę, tracąc całkowicie cechy domu podcieniowego.

DALEKO OD ŻUŁAW