NOWY STAW (NEUTEICH)

Miejscowość położona na obszarze Wielkich Żuław Malborskich, w środkowo-zachodniej części gminy, nad rzeką Świętą, oddalona o ok. 11 km od miasta Malbork. Wizytówką Nowego Stawu jest rynek o kształcie długiego prostokąta, podzielony na dwie części (Rynek Pułaskiego i Rynek Kościuszki), które wyznacza Galeria Żuławska (dawny kościół ewangelicki) z dominującą wysoką wieżą zwaną "ołówkiem". Rynek otoczony jest kamienicami i przykrywa go brukowana nawierzchnia. Nad rynkiem, na wzgórzu wznosi się przysłonięta zielenią potężna bryła siedziby żuławskiej kapituły kolegiackiej. W dalszej części miasta ciekawie prezentuje się pozostała architektura tworzona przez drewniane i murowane domy (w tym: dom secesyjny i dom podcieniowy) oraz dwa niszczejące obiekty: słodownię i cukrownię. Przez miasto przebiega linia kolejowa nr 256 Szymankowo-Nowy Dwór Gdański, pochodząca z II połowy XIX wieku, zawieszona w 1989 roku i reaktywowana w roku 2009. Dużą wartość przyrodniczą miasta stanowią podlegające ochronie pomniki przyrody.

Herbem Nowego Stawu jest gałązka lilii wodnej z trzema liśćmi. Znak ten pojawił się już na pierwszej pieczęci z końca XIV wieku wraz z napisem: "SIGILLVM . CIVITATIS . DE . NOVE . PISCINE".
Historia Nowego Stawu sięga czasów X wieku, a być może i dużo wcześniej. Znaleziska archeologiczne wskazują na zamieszkiwanie tutaj ludności słowiańskiej. Po zajęciu Pomorza Gdańskiego przez krzyżaków, wieś nazywana wówczas Neuteichsdorf (Nytyska Wieś- obecnie część wsi Stawiec) otrzymała przywilej lokacyjny w 1316 roku nadany przez wielkiego mistrza Karola von Trier. W roku 1329 Nowy Staw otrzymał prawa miejskie, a w roku 1343 nadany został akt lokacyjny dla miasta. Mieszkańcy Nowego Stawu utrzymywali się głównie z rolnictwa. W roku 1400 rozpoczęto budowę kościoła parafialnego pw. św. Mateusza, która trwała kilkadziesiąt lat. Podczas wojny trzynastoletniej, jaka miała miejsce w latach 1454-1466, miejscowość została spalona i ograbiona przez krzyżaków. Po tym okresie nastąpił spokój i rozwój miasta. W 1563 roku Zygmunt August nadał miastu specjalny przywilej dający możliwość żeglugi po rzece Świętej i w ten sposób oprócz rolnictwa, rozwinął się także handel. W II połowie XVI wieku w Nowym Stawie powstał zbór protestancki. Wojny polsko-szwedzkie, w latach 1626-1629 oraz 1655–1660 (potop) mające w skutkach spustoszenie Pomorza i Kujaw, doprowadziły do całkowitego ograbienia Nowego Stawu. Nie bez znaczenia pozostaje również fakt I rozbioru Polski, gdzie na budynkach miejskich pojawiły się orły pruskie.

Nowy Staw nawiedzany był również przez ogień, wodę i zarazy. Na początku XVIII wieku 1/3 mieszkańców miejscowości zabiła dżuma. Największą katastrofą był pożar, jaki wybuchł w 1802 roku. Spłonęło wówczas mnóstwo zabudowań, również i ratusz.

Ożywienie gospodarcze w Nowym Stawie nastąpiło w II połowie XIX wieku. Powstały nowe drogi, linie kolejowe: normalno i wąskotorowe, usprawniono żeglugę po rzece Świętej, wybudowano cegielnię, cukrownię i rozbudowano słodownię. W kolejnym stuleciu ulice zyskały twardą nawierzchnię, zbudowano gazownię, wodociągi i kanalizację. Powstały obiekty służby zdrowia oraz ponownie zmodernizowano cukrownię i słodownię. W czasie II wojny światowej 1/4 miasta uległa zniszczeniu. Do roku 1996 Nowy Staw połączony był z siecią Żuławskiej Kolei Dojazdowej z Lisewem Malborskim.

Budowle sakralne i nekropolie

W XV wieku, w Nowym Stawie istniały dwie świątynie: należąca pierwotnie do wsi Nytyska Wieś- kaplica św. Ducha, rozebrana w I poł. XIX wieku oraz kaplica św. Jerzego, która istniała do wieku XVII. Obecny kościół katolicki pw. św. Mateusza został wzniesiony w XV wieku i powstawał etapami przez kilkadziesiąt lat. Pierwsze wzmianki o decyzji budowy pochodzą z 1400 roku. W II połowie XVI wieku na skutek pożaru została zniszczona część kościoła, a w tym jego wyposażenie. Odbudowa nastąpiła w latach 1573-1574. W tym okresie nad prezbiterium wykonano sklepienie gwiaździste. Murowaną część wieży północno-zachodniej zbudowano w latach 1629-1635, a drewnianą izbicę w roku 1704. W ten sposób potężna bryła stała się świątynią o charakterze obronnym. Największa katastrofa, jaka spotkała Nowy Staw, czyli pożar z 1802 roku, doprowadziła do kolejnych zniszczeń kościoła. 40 lat później podjęto decyzję o generalnym remoncie świątyni. Przeprowadzono go w okresach: w roku 1842 i w latach 1862-1868, a następnie przed I wojną światową dokonano naprawy wież. II wojna światowa nie przyniosła katastrofalnych w skutkach zniszczeń. Najbardziej ucierpiał dach i okna. Zaraz po wojnie przystąpiono do remontu budowli, którą zakończono w roku 1946. Od 2002 roku kościół katolicki w Nowym Stawie stał się siedzibą żuławskiej kapituły kolegiackiej. Od roku 2004 w kościele prowadzone są dalsze prace renowacyjne. Budowla między innymi przeszła remont więźby i pokrycia dachowego.

Kolegiata (kościół) pw. św. Mateusza w Nowym Stawie jest ceglaną, masywną i jednocześnie najpotężniejszą gotycką świątynią na Żuławach. Budowla o charakterze obronnym jest konstrukcją zbudowaną na planie prostokąta, orientowaną, trójnawową, z wydzielonym, trójbocznym prezbiterium, dwiema czworobocznymi, murowano-drewnianymi wieżami od zachodu i sygnaturką wtopioną w dach. Do strony północnej przylega zakrystia, a do południowej kruchta. Sterczynowe szczyty ściany zachodniej, kruchty i zakrystii zdobią blendy, które uzupełniają również ściany naw. Mury z każdej strony wspierane są wysokimi przyporami. Wieża północno-zachodnia posiada oszalowaną pionowo, drewnianą izbicę. Wieża południowo-zachodnia jest mniejsza od wieży północno-zachodniej i posiada drewniany, oszalowany pionowo szczyt. Płaski strop w prezbiterium przykrywa XVI-wieczne sklepienie gwiaździste, a w zakrystii gwiaździste i krzyżowe. Nawa główna oddzielona jest od naw bocznych arkadami wspartymi na kolumnach.

Obok kościoła znajduje się kilka starych nagrobków. Cmentarz przykościelny użytkowany był od XIX wieku do roku 1945, po czym 500 m dalej założono nowy cmentarz.

Wnętrze kolegiaty wypełnia głównie barokowe i neogotyckie wyposażenie, które nieco ginie w ogromnej przestrzeni kościoła. XVII-wieczny, barokowy ołtarz główny został sprowadzony w II połowie XVIII wieku z kościoła pw. św. Katarzyny i Magdaleny w Braniewie. Centralnie umieszczona jest płaskorzeźba trójcy, a nad nią dwaj aniołowie. Tę część dolnej nastawy ołtarza od dwóch pozostałych oddzielają dwie kolumny. Po bokach stoją figurki św. apostołów Piotra i Pawła. W górnej nastawie usytuowano 3 obrazy i postać Chrystusa. Obrzeża nastawy wieńczą figury apostołów. Cały ołtarz jest bogato zdobiony, a dominuje w nim kolor złota. Oprócz ołtarza głównego w kolegiacie znajdują się 4 barokowe ołtarze boczne: "Biczowanie" i "św. Józefa" w prezbiterium oraz w nawach bocznych- "Ukrzyżowanie" i "NMP". Barokowe są również: obraz "Adoracja Eucharystii", feretrony i "Grupa Ukrzyżowania" nad prezbiterium. Na południowej ścianie prezbiterium, na podstawie stoi duża figura Madonny z Dzieciątkiem z przełomu XV-XVI wieku. Pozostałe wyposażenie kościoła to między innymi: XV-wieczna chrzcielnica umieszczona w przedsionku kościoła, gotycki świecznik z Madonną z Dzieciątkiem, XVI-wieczny żyrandol w prezbiterium oraz neogotyckie konfesjonały i ambona. W wieżach umieszczone są XIX-wieczne dzwony.

Zbór ewangelicki w Nowym Stawie powstał w II poł. XVI wieku. Początkowo wierni zbierali się w odebranym katolikom kościele pw. św. Jerzego, a następnie w ratuszu miejskim oraz podczas wojen polsko-szwedzkich- w kościele pw. św. Mateusza. Kolejną świątynią, którą otrzymali była kaplica św. Ducha rozebrana w I poł. XIX wieku. Pierwszy kościół ewangelicki został dobudowany do ratusza miejskiego w 1796 roku, ale pożar jaki miał miejsce w 1802 roku, doprowadził do całkowitego zniszczenia obiektu. Wkrótce zapadła decyzja o budowie nowej świątyni.

Kościół ewangelicki (obecnie Galeria Żuławska) potocznie zwany "ołówkiem" został zbudowany w latach 1803-1804 w miejscu spalonego ratusza. Wieżę wzniesiono w 1863 roku. W latach 1898-1899 dobudowano zakrystię i zamurowano wejście do starych piwnic (średniowieczna pozostałość po dawnym ratuszu). Po II wojnie światowej budowla pełniła funkcję magazynu, a następnie sklepu meblowego. Po przejęciu obiektu (na 30 lat) przez samorząd kościoła od miejscowej parafii, w 2011 roku rozpoczęły się prace renowacyjne i adaptacyjne. Odkryto tu wspomniane wyżej piwnice. Budowla odzyskała swą dawną świetność i od roku 2012 mieści się tu "Galeria Żuławska".

"Galeria Żuławska" w Nowym Stawie wznosi się w centrum miasta pośrodku rynków: Pułaskiego i Kościuszki. Obiekt jest ceglaną konstrukcją zbudowaną na planie prostokąta, z kruchtą i wieżą od strony południowo-zachodniej oraz trójbocznym prezbiterium od strony północno-wschodniej. Schodkowe szczyty ścian uzupełniają blendy. Wysoka, ośmioboczna i smukła wieża ma 50 m wysokości, a jej górną część od podstawy oddziela dekorowany gzyms. Wieżę przykrywa stożkowy hełm tworząc w ten sposób kształt ołówka.

Obiekt dawnej świątyni pełni rolę kulturalnych i wystawienniczych funkcji. Znajdują się tutaj eksponaty i prywatne kolekcje. Jednym z eksponatów jest figura bogini cierpliwości- "Patientia" ściągnięta z niszy jednej z kamienic usytuowanych przy rynku. Pod szklaną posadzką obiektu widoczne są relikty dawnego ratusza, a w kruchcie, w ścianach wmurowane są dwie kamienne tablice z XVIII wieku.

W Nowym Stawie istniały również cmentarze: ewangelicki przy ul. Matejki oraz żydowski przy ul. Wiejskiej, na którym obecnie znajduje się pole uprawne.

Domy podcieniowe

Dom podcieniowy w Nowym Stawie na ul. Gdańskiej został zbudowany w 1820 roku. Jest to konstrukcja drewniana, stojąca na ceglanej podmurówce z ryglową- wypełnioną cegłą i otynkowaną wystawką. Szczyty głównej części budynku są oszalowane pionowo. Umieszczoną od frontu wystawkę wspiera 6 kolumn stojących na ceglanej podstawie. Dom wyróżnia się dekorowaną stolarką drzwiową oraz inskrypcjami na belkach wystawki. Obok domu, przy ceglanych słupkach rośnie pokaźnych rozmiarów dąb oznaczony tabliczką "pomnik przyrody".

Pozostała zabudowa

W Nowym Stawie znajdują się dwa XIX-wieczne, obecnie niszczejące budynki dawnych zakładów przemysłowych, czyli słodownia i cukrownia. Nowostawska słodownia "Elbrewery Company Ltd" otoczona jest częściowo ceglanym murem z pięknym portalem bramnym. Główny budynek, mur i bramę zdobią fryzy i sterczyny. Nad całością wznosi się ciekawie zaprojektowany, cylindryczny komin. Przy słodowni stoi opuszczony budynek o pięknie dekorowanym szczycie. W pobliżu słodowni znajduje się cukrownia. Niestety, od roku 2007 nie produkuje się tam cukru, a linia produkcyjna prawdopodobnie została przeniesiona do Malborka, zastępując tam częściowo przestarzałą technologię.

Najbardziej interesująca zabudowa miasta zlokalizowana jest przy rynku, ul. Wita Stwosza i ul. Gdańskiej. Na rynku ładnie prezentuje się obecny budynek banku z licznymi dekoracjami oraz fantastycznie rzeźbione drzwi jednej z kamienic. Na ul. Wita Stwosza godne uwagi są ceglane budynki mieszkalne. Jeden z nich, na szczycie posiada przytwierdzonego do muru orła pruskiego. Na ul. Gdańskiej stoi opisany wyżej dom podcieniowy oraz kilka drewnianych, zrębowych domów. Przy ulicach: Jana Pawła II, Cichej i Gdańskiej usytuowany jest jedyny w Nowym Stawie dom secesyjny. Budynek jest konstrukcją murowaną, dwukondygnacyjną, z ryglowym szczytem i drewnianą werandą.

We wschodniej części Nowego Stawu, w pobliżu miejskich wodociągów wznosi się wieża ciśnień, która w 2012 roku przeszła remont.

DALEKO OD ŻUŁAW