NOWY DWÓR GDAŃSKI (TIEGENHOF)

Miejscowość położona na obszarze Wielkich Żuław Malborskich, w środkowo-zachodniej części gminy, nad rzeką Tugą, na szlaku Żuławskiej Kolei Dojazdowej, przy drodze krajowej nr 7 Gdańsk - Warszawa.

We wczesnym średniowieczu obszar Nowego Dworu Gdańskiego należał do Księstwa Pomorskiego, a następnie w latach 1282-1466 był własnością zakonu krzyżackiego. Po wojnie trzynastoletniej, zakończonej w 1466 roku pokojem toruńskim, Żuławy z Pomorzem Gdańskim zostały przyłączone do Polski pod nazwą Prus Królewskich. Nowy Dwór Gdański wraz z okolicami należały do ekonomii malborskiej i stanowiły królewszczyznę nadawaną wówczas na Żuławach w dzierżawę przez króla. Ziemie wydzierżawiono rodzinie Falkenbergów, którzy powiększając teren dzierżawy doprowadzili do wydzielenia z królewszczyzny malborskiej obszaru ekonomii nowodworskiej. Ok. poł. XVI wieku Michael Loizl wraz z rodziną, nad Tugą wybudował dwór, który później przebudował na zamek (obecnie boisko przy ul. Chrobrego). Na prawy brzeg Tugi Loizl sprowadził osadników olęderskich. Następnymi dzierżawcami byli Weyherowie wywodzący się z Würzburga we Frankonii (kraina historyczna w południowych Niemczech). Na powstałej wówczas ulicy Wejhera, której nazwa widnieje do dziś, powstało centrum handlowe i rzemieślnicze. Zbudowano tam dwa młyny i gorzelnię. Kolejnymi najemcami ziem byli Jacobsenowie i kasztelan gnieźnieński- Krzysztof Gembicki. Po roku 1680 ziemie należały do króla Polski Jana III Sobieskiego i jego potomków. Ostatnią właścicielką była Antonina Zamoyska, która w 1745 roku dobra przekazała Zakonowi Kanoniczek Świeckich w Warszawie.

Po I rozbiorze Polski Nowy Dwór Gdański z Żuławami wszedł w posiadanie Prus. W 1776 roku, w Nowym Dworze Gdańskim powstała wytwórnia wódek Stobbes Machandel, w której do roku 1945 produkowano słynną wódkę jałowcową. Nagrobek Petera Stobbe, w postaci cippusa znajduje się na cmentarzu w Orłowie. Zamek został przekazany ewangelikom, którzy jedną z jego sal zaadaptowali na kaplicę. Następnie, ze względu na fatalny stan budowli zamek rozebrano, a na jego fundamentach, w roku 1833 wzniesiono kościół ewangelicki, który w 1953 roku został rozebrany. W roku 1851 ukończono budowę kościoła katolickiego. Dynamiczny rozwój wsi nastąpił po wojnach napoleońskich. W 1824 roku z Nowego Stawu do Nowego Dworu Gdańskiego przeniesiono Sąd Królewski. Następnie miejscowość uzyskała status osady targowej, a w roku 1880 prawa miejskie nadane przez cesarza Wilhelma I. W mieście powstały browary, garbarnia, cukrownia, tkalnia i fabryka mydła. Uruchomiono połączenie kolejowe z Szymankowem oraz rozpoczęto budowę sieci kolei wąskotorowej, rozbudowywanej od 1891 roku do lat 20. XX wieku. Na mocy traktatu wersalskiego, w 1920 roku utworzono Wolne Miasto Gdańsk (Freie Stadt Danzig), w którego skład wszedł także Nowy Dwór Gdański, stając się stolicą Große Werder (Żuław Wielkich). 1.09.1939 roku miasto weszło w posiadanie III Rzeszy. W marcu 1945 roku cofająca się armia niemiecka wysadziła w kilkunastu miejscach tamy i wały przeciwpowodziowe na Żuławach, między innymi Tugi. Wdzierająca się woda zalała ponad 120 tys. ha ziemi, a blisko 40 tys. ha zamieniła w bagna i mokradła. Po zdobyciu miasta przez wojska II Frontu Białoruskiego, 11.03.1945 roku Nowy Dwór Gdański został przekazany Polsce.

Budowle sakralne i nekropolie

Kościół katolicki w Nowym Dworze Gdańskim zlokalizowany jest w centrum miasta, przy ulicy Drzymały i został zbudowany w 1851 roku. Zaprojektowany został przez architekta z Gdańska o nazwisku Klopsh.

Kościół pw. Przemienienia Pańskiego w Nowym Dworze Gdańskim jest konstrukcją zbudowaną na planie prostokąta, nieorientowaną (pn-pd), jednonawową, z wieżą wtopioną w dach od północy i wydzielonym, wielobocznym prezbiterium od południa. Do ścian: wschodniej i zachodniej przylegają zakrystia i kruchta? Szczyty: północny i południowy zdobią blendy i sterczyny. Wieżę przykrywa blaszany hełm zwieńczony kulą i krzyżem.

Wnętrze kościoła wypełnia wyposażenie neogotyckie (ołtarz główny, ołtarze boczne, ambona). W ołtarzu głównym znajduje się obraz Przemienienia Pańskiego z 1872 roku oraz figury patronów diecezji chełmińskiej- śś. Andrzeja i Wojciecha.

Obok kościoła znajduje się plebania zbudowana ok. poł. XIX wieku.

Pierwsza kaplica ewangelicka powstała w jednej z sal opuszczonego zamku Loitzów. Po rozebraniu zamku, na jego fundamentach, w 1833 roku wzniesiono ryglowy kościół ewangelicki z kilkukondygnacyjną wieżą, który przetrwał II wojnę światową i został rozebrany przez władze komunistyczne w 1953 roku.

Domy podcieniowe

Dom podcieniowy w Nowym Dworze Gdańskim usytuowany jest w północnej części miasta, szczytem do ul. Morskiej i został zbudowany w II poł. XVIII wieku. Jest to konstrukcja drewniana, zrębowa, stojąca na ceglanej podmurówce, z głęboką wystawką umieszczoną od frontu, wspieraną przez 5 kolumn stojących na kamiennych podstawach i dwie ścianki boczne. Zasadnicza część budynku, jak i ryglowa wystawka są oszalowane pionowo. Między kolumnami podcienia, w górnych częściach zastosowano profilowane miecze, tworzące półkoliste arkady.

Mosty

Most zwodzony (obecnie nieruchomy) o konstrukcji żelbetonowej został zbudowany w 1936 roku, nad Tugą, w ciągu ulicy Sikorskiego i poprzedzała go starsza konstrukcja.

Hydrotechnika

W parku miejskim, przy ul. Tuwima znajduje się wieża ciśnień z 1909 roku o wysokości ok. 30 m. Obiekt jest jedną z pierwszych budowli w Europie, do budowy której użyto żelbeton. Ciśnienie wodociągu z tego miejsca regulowane było do 1965 roku.

Pozostała zabudowa

Nad Tugą, przy ul. Kopernika znajduje się zespół budynków, których właścicielem była rodzina Stobbe (wytwórnia wódek gatunkowych Stobbes Machandel z 1878 roku- obecnie kawiarnia oraz dawny browar z roku 1883), a także XIX-wieczny spichrz.

Nad Tugą, 300 m dalej w kierunku północno-zachodnim zlokalizowane są budynki obecnego Żuławskiego Ośrodka Kultury i Starostwa Powiatowego oraz dawnej mleczarni z początku XX wieku, w którym mieści się Żuławski Park Historyczny. W muzeum wyeksponowane zostały między innymi: fragment wiatraka odwadniającego pochodzącego z Ostaszewa, nagrobki uratowane przed zniszczeniem oraz stare zbiory rzeczy niepotrzebnych (piły, strugi, żelazka, urządzenia do obróbki lnu, drewniane skrzynie).

Na ul. Chrobrego, w pobliżu dawnego zamku Loitzlów, a następnie kościoła ewangelickiego, stoi murowany i otynkowany budynek byłej parafii ewangelickiej.

Na ul. Sikorskiego zachowała się XIX-wieczna zabudowa ustawiona szczytami do ulicy.

Drewniana i murowana zabudowa znajduje się również na przy ul. Morskiej, a w pobliżu stacji ŻKD stoi murowany dom z wieżą.

DALEKO OD ŻUŁAW