CMENTARZE

Niektóre zadbane, inne zaniedbane...

Z nich odczytujemy historię i dowiadujemy się o dawnej ludności, która przez setki lat walczyła z żywiołem, jakim jest woda na Żuławach. Licząc się z tym, że pod koniec II wojny światowej Żuławy zostały kompletnie zalane, a tutejsza ludność włożyła mnóstwo wysiłku, doprowadzając ten obszar do stanu zagospodarowania, to powinniśmy pamiętać, że zamieszkujemy te ziemie dzięki poprzednikom tutaj pogrzebanym. Niestety nie zawsze i wszędzie o tym pamiętamy, o czym świadczyć może fatalny stan wielu żuławskich cmentarzy.

Podobnie jak zabytkowe kościoły i domy, cmentarze są takim samym, tylko mniej zauważalnym dobrem kulturowym, pozostawionym przez dawną ludność delty Wisły. Ludzkie oko na ogół przyzwyczajone jest do wielkich gmachów, zamków, pałaców, katedr, czy większych rangą, zabytkowych nekropoli. Do tych dóbr chętniej wracamy i częściej o nich pamiętamy, zapominając o mniejszych i mniej znanych cmentarzach. Z etycznego punktu widzenia, stan niektórych cmentarzy wiąże się z nieludzkim traktowaniem zmarłych, a przecież wszyscy jesteśmy istotami zbudowanymi w taki sam sposób.

Mimo że część żuławskich cmentarzy po roku 1945 objęto ochroną, wiele z nich zostało zdewastowanych. Przykładem może być zespół kościelno-cmentarny w Gnojewie, wpisany do rejestru zabytków. Część cmentarzy zniknęła całkowicie z powierzchni ziemi. Na niektórych stawiano nową zabudowę, inne przekształcano na parki i boiska. Nagrobki wykorzystywano powtórnie: jako materiał budowlany lub przerabiano na nowe nagrobki. Od pewnego czasu sytuacja ta zaczęła się zmieniać. Przykładami mogą być akcje organizowane przez "Stowarzyszenie Miłośników Malborka Forum", które uporządkowało zdewastowany cmentarz w Pordenowie oraz działanie "Stowarzyszenia Inicjatywa Aktywny Malbork", które przy wsparciu "Urzędu Miasta Nowy Staw", "Stowarzyszenia Miłośników Nowego Stawu" i wolontariuszy, uporządkowało cmentarz w Mirowie.

Cmentarz jako nierozerwalny element żuławskiego krajobrazu

Ze względu na sposób grzebania, cmentarze możemy podzielić na podziemne (krypty) oraz naziemne, na których pochówku dokonuje się w wydzielonych miejscach. W czasach krzyżackich zmarłych grzebano na cmentarzach przykościelnych, później zakładano również cmentarze w oddaleniu od kościołów. Po ruchu reformacyjnym wiele kościołów, a wraz z nimi cmentarzy, zostało przejętych przez ewangelików. Mniejszość, jaką stanowili mennonici z Niderlandów, początkowo chowano na cmentarzach innych wyznań. W XVIII wieku dostali oni pozwolenie na budowę domów modlitwy i zakładania własnych nekropoli.

Spora część cmentarzy po zakończeniu II wojny światowej została zdewastowana, ale część z nich, w mniejszym lub większym stopniu, szczęśliwie zachowała się do dziś i stanowi szczególny element żuławskiego krajobrazu. Mennonici najczęściej zakładali cmentarze na planie regularnego prostokąta, jedną krawędzią przyległą do drogi. Często zakładano je w polu i prowadziły do nich drugorzędne aleje (np. Różewo, Mątowy Małe, Jezioro, Stogi, Kępniewo). Place cmentarne ogradzano drewnianymi, ceglanymi lub metalowymi płotami, a granice ich obsadzano lipami, jesionami i klonami. Na niektórych cmentarzach (np. Stogi, Różewo) rośnie po jednym okazały dębie (symbol drzewa życia), co może świadczyć o początku założenia cmentarzy.

Największy na Żuławach cmentarz mennonicki znajduje w Stogach koło Malborka. Położony jest wśród drzew, które dzielą go na kwatery. Cmentarz zawiera ponad 350 nagrobków, w tym ok. 100 tablic inskrypcyjnych, czyli stel. Od 1988 r. obiekt znajduje się w rejestrze zabytków. Kolejne, duże cmentarze mennonickie lokowane są w Różewie, Kępniewie, Stawcu, Markusach i Władysławowie.

Nagrobki

Dawną tradycją grzebania wiernych było miejsce pod posadzką kościoła. Płyty nagrobne, jakie możemy spotkać w żuławskich kościołach, pochodzą z okresu XVII-XVIII wieku. W ten sposób grzebano tylko znane i zasłużone osoby, a dla ogółu społeczności były stopniowo rozszerzane cmentarze. Płyty inskrypcyjne tego typu znajdują się w większości żuławskich kościołów wybudowanych przed XVIII wiekiem. Umieszczone są często w posadzkach, czasem na ścianach, a niekiedy na zewnątrz, przy kościołach (np. Lichnowy) lub na cmentarzach (np. Krzywe Koło). W Koszwałach wydobyte podczas budowy nowego kościoła XVII i XVIII-wieczne płyty nagrobne, po renowacji przytwierdzono do murów nowo wybudowanego kościoła.

Bardziej zamożni właściciele majątków ziemskich, dla swych rodzin budowali kaplice grobowe. Jedna z takich kaplic- mauzoleum rodziny Wunderlich, znajduje się w Starym Polu, na cmentarzu przykościelnym należącym dawniej do wspólnoty ewangelickiej. Obecnie grobowiec pełni funkcję kaplicy pogrzebowej. Inny grobowiec- rodziny Wessel, zlokalizowany jest przy kościele i lapidarium w Steblewie. Oprócz typowych kaplic grobowych, na terenie cmentarza w Bystrzu, znajduje się gotyckie ossuarium, w którym złożone zostały kości poległych podczas wojny trzynastoletniej (1454-1466). Drugi taki obiekt znajdował się przy wschodniej ścianie kościoła w Kończewicach. Tego typu budowle wznoszono np. w miejscach bitew, po epidemiach i klęskach głodu.

Najbardziej charakterystycznym nagrobkiem na żuławskich cmentarzach jest stela, która była stosowana już w starożytności. Nagrobek tego typu, to płyta inskrypcyjna ustawiana pionowo, często zdobiona płaskorzeźbą. Na żuławskich, XVIII-wiecznych cmentarzach mennonickich, piaskowcowe lub kamienne stele stawiano do XIX wieku. Spotkać je można na cmentarzach w Stogach, Orłowie, Niedźwiedziówce, Różewie, Markusach, Kępniewie, Szaleńcu, Władysławowie, lapidariach w Pordenowie i Żelichowie/Cyganku. Występują również na cmentarzach przykościelnych, np. w Marynowach, Jezierniku, Królewie i Fiszewie. Na stelach, inskrypcjom towarzyszą motywy dekoracyjne (np. wieniec, gałązka), symbole religijne (np. Oko Opatrzności, aniołek, krzyżyk) oraz związane ze śmiercią i wiecznością (np. czaszka z kośćmi i wąż). Często powtarzające się nazwiska na mennonickich stelach to między innymi: Claassen, Penner, Dÿck, Wienz, Wiebe, Reimer. Należy pamiętać, że nagrobkami tego typu upamiętniano nie tylko zmarłych mennonitów i zdobią one także mogiły na cmentarzach innych wyznań.

Licznie występującymi nagrobkami na żuławskich cmentarzach są tumby, betonowe krzyżyki (np. cmentarze mennonickie w Orłowie i Stogach oraz przykościelny w Krzyżanowie), krzyże żeliwne (np. cmentarze: katolicki w Świerkach oraz mennonicki w Kępniewie) i kamienie polne z wyrytymi napisami, datą i niekiedy gmerkami (np. lapidarium w Żelichowie/Cyganku). Popularną grupą były nagrobki o kształcie pnia dębu, symbolizującego drzewo życia.

W mniejszej ilości spotkać można cippusy, obeliski, ułamane kolumny oraz nagrobki z przedstawieniami figuralnymi. Cippusy, znajdują się między innymi na cmentarzach mennonickich w Orłowie, Kępniewie, Stogach, cmentarzach katolickich, np. w Świerkach, gdzie zachował się jedyny na Żuławach cippus żeliwny oraz cmentarzach ewangelickich, np. w Lipince. Nagrobki tego typu wieńczono urnami lub wazami, co wskazywało na wysoką rangę zmarłego. Obeliski znajdziemy na cmentarzach mennonickich w Markusach, Orłowie, Pordenowie, a także ewangelickich, np. w Pogorzałej Wsi oraz cmentarzach przykościelnych, np. w Marynowach i Kiezmarku. Ułamana kolumna (np. cmentarz w Kępniewie) symbolizuje nagle przerwane życie. Nagrobki przedstawiające figury znajdziemy w Jegłowniku, Pogorzałej Wsi i Gnojewie.

Symbolika

Forma nagrobka oraz materiał, z jakiego był wykonany, symbolizowały zmarłego, np. drewno- "drzewo życia", kamień- "wieczność", żeliwo- "trwałość". Najbardziej charakterystyczne na Żuławach stele, niemal wszystkie posiadały rzeźbione dekoracje, a każda z nich miała znaczenie symboliczne.

• Akant- podkreślał rangę społeczności, liść symbolizował "drzewo życia" i "rajski ogród", nadawał zmarłej osobie charakteru szlachetnego,
• Anioł- putto, czyli główka ze skrzydełkami- anioł unoszący duszę osoby zmarłej, która po śmierci staje się aniołem,
• Bluszcz- nieśmiertelność, odradzanie się lub żałoba po zmarłej osobie,
• Czaszka- śmierć, nieunikniony los,
• Gołębica- Duch Święty lub zwiastun nadziei i ocalenia (gołębica z gałązką w dziobie),
• Granat- bogactwo, obfitość lub- porównując do gwiazd: niebo, raj, zbawienie, porównując do koloru: wino, krew,
• Gwiazdy- niebo, zbawienie,
• Zgaszona pochodnia- zgasłe życie,
• Klepsydra- czas, wieczność,
• Korona- dostąpienie Królestwa Niebieskiego,
• Kotwica (w połączeniu z krzyżem)- nadzieja na zmartwychwstanie,
• Krzyż- triumf, podkreślenie wiary zmarłego,
• Kwiaty- życie, złamany- przerwane życie, zwrócony do dołu- rozkwit życia w innym świecie, róża- miłość, złamana róża- wcześnie przerwane życie, lilia- czystość i niewinność,
• Makówka- sen wieczny,
• Meander- kręta droga lub rzeka życia- upływ życia, czasu lub wieczność czasu i Życia Wiecznego,
• Medalion- chwała, triumf życia,
• Motyl- krótkie, jednodniowe w wymiarze wieczności życie ludzkie lub ulatująca do nieba dusza zmarłego,
• Muszla- w zależności od jej kształtu: śmierć, wieczność, symbol czystość,
• Oko opatrzności- Bóg,
• Palma- triumf, chwała, nagroda, ukoronowanie życia lub przypomnienie o cierpieniu i ofiarach poniesionych w życiu doczesnym,
• Rozmaryn- chwała,
• Serce (gorejące)- żarliwa miłość i wiara,
• Słońce- chwała, życia wieczne, nowy dzień,
• Wachlarz- szybkość w składaniu i rozkładaniu, krótkotrwałość i znikomość żywota ziemskiego, pośmiertna chwała, wywyższenie lub krótkie ziemskie życie,
• Wąż- śmierć lub wieczność,
• Wieniec- pochwała życia zmarłej osoby, z liści dębu- siła, moc, zwycięstwo, sława,
• Gmerk- znak osobisty i rodzinny.

Na podstawie źródeł:

• Praca zbiorowa- "Wykaz zabytkowych cmentarzy w Polsce"(1996)
• Jerzy Domino- "Symbolika na żuławskich cmentarzach" ("Poradnik dobrych praktyk ochrony żuławskich zabytków") (2009)

Zobacz również:

• Architektura Żuław Wiślanych
  • Domy
  • Cmentarze
  • Obiekty sakralne
  • Wiatraki

• Powrót do poprzedniej strony

DALEKO OD ŻUŁAW