OBIEKTY SAKRALNE

Średniowiecze

Spora część istniejącej na Żuławach architektury sakralnej zbudowana została w okresie panowania zakonu krzyżackiego i stanowi najcenniejszą grupę zabytków w tym regionie. Mimo że rozległy obszar delty Wisły był często zalewany i niszczony przez działania wojenne, wiele średniowiecznych kościołów przetrwało do dziś. Oryginalne, gotyckie mury można rozpoznać np. po charakterystycznie wypalanej cegle, czy też otworach o czworokątnym przekroju, tzw. maculcach w ścianach, pozostałych po belkach rusztowań.

Najpotężniejszą, gotycką świątynią na Żuławach jest kolegiata żuławska- kościół katolicki pw. św. Mateusza w Nowym Stawie. Trójnawowa budowla, o dwóch murowano-drewnianych wieżach, pełniąca również funkcję obronną, powstawała etapami przez kilkadziesiąt lat, od XV wieku. Kościół stanowi wizytówkę miasta i jest wspaniałym przykładem piękna żuławskiej, gotyckiej architektury. Kolejne, pod względem wielkości obiekty dominują w Lichnowach, Tui i Kończewicach. Oprócz wielu gotyckich kościołów katolickich godnym uwagi jest jedyna na Żuławach, greckokatolicka (pierwotnie rzymskokatolicka) świątynia w Żelichowie/Cyganku z XVII i XVIII-wiecznym wyposażeniem.

Najbogatszą w gotyckie obiekty sakralne gminą na Żuławach jest bez wątpienia Miłoradz. W czasach krzyżackich zbudowano tu siedem kościołów, a sześć, w mniejszym lub większym stopniu zachowało się do dziś. Najbardziej oryginalnymi obiektami są kościoły w Kończewicach, Mątowach Wielkich, Miłoradzu i Starej Kościelnicy. Kościół w Pogorzałej Wsi został przebudowany w XIX wieku, natomiast w Gnojewie- na bazie murów szkieletowych, jest jedną z najstarszych świątyń ryglowych w Polsce, potrzebującą jednak pilnego remontu. Siódmy, niezachowany kościół lokowany był w Bystrzu i został rozebrany w XIX wieku. Gęsta sieć miłoradzkich budowli sakralnych wzniesionych w okresie panowania zakonu krzyżackiego, nie wymagała w późniejszym czasie dalszego jej rozwoju. W gminie Miłoradz, oprócz cennych kościołów znajdują się jeszcze dwa średniowieczne zabytki: kapliczka przydrożna w Gnojewie i ossuarium w Bystrzu.

Kościoły gotyckie, w zależności od stanu technicznego, często przebudowywano i rozbudowywano. Niektóre z nich posiadają pierwotne ściany ryglowe, które później obudowywano jednolicie cegłą. Dobrym przykładem mogą tu być budowle w Mątowach Wielkich, Gnojewie i Żelichowie/Cyganku z widocznymi od wewnątrz oryginalnymi belkami rygli. Szczególnie wrażliwe na uszkodzenia były izbice, czyli górne, często drewniane części wież dzwonnych, czego dowodem jest fakt, że wiele żuławskich kościołów posiada ten element z późniejszego okresu lub też nie został on w ogóle odbudowany. Przykładem konstrukcji bezwieżowych są obiekty w Miłoradzu, Starej Kościelnicy i Krzyżanowie. Wieże tych świątyń zostały zniszczone przez orkan, który w styczniu 1818 roku nawiedził Żuławy. Najbardziej imponujące- przyciągające wzrok wieże, można ujrzeć w Lichnowach (oryginalna), Kończewicach (odbudowana po uderzeniu pioruna w XIX wieku), Mątowach Wielkich (odbudowana w XVII wieku po najeździe Szwedów na Pomorze), Jezierniku (XVII wiek), Lisewie Malborskim (1818 rok- być może odbudowana po orkanie). Bardzo dobrze zachowały się schodkowe szczyty wschodnie, od strony prezbiteriów, zdobione blendami i sterczynami, nadające uroku budowlom (np. Niedźwiedzica, Kmiecin, Jeziernik, Krzyżanowo, Kończewice, Mątowy Wielkie, Stara Kościelnica, Miłoradz).

Tragicznym okresem dla żuławskich kościołów był rok 1945. Wówczas spalono wiele świątyń, których ruiny, w lepszym bądź gorszym stanie, pozostają do dziś. Część z nich zabezpieczono i udostępniono do zwiedzania (Steblewo, Boręty, Wocławy), inne czekają na lepsze czasy (Ostaszewo, Fiszewo- spalony w 1948 roku). Kościoły w Cedrach Wielkich i Leszkowach odbudowano w latach 80. XX wieku.

Liczne wojny, w tym polsko-szwedzkie spowodowały, że wiele kościołów świeciło pustkami, dlatego też dominuje w nich wyposażenie z późniejszego okresu. Nie oznacza to wcale, że świątynie pozbawione są całkowicie wyposażenia gotyckiego. Gotyk stanowi mniejszość, ale niezwykle cenną, jak np. rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem z mątowskiego kościoła, czy też Madonna na Lwie z Lubieszewa. Wystrój kościołów upiększają również polichromie malowane na ścianach i stropach, np. w Miłoradzu, Gnojewie, Mątowach Wielkich i Lubieszewie.

Podczas oględzin średniowiecznych świątyń, warto zwracać uwagę na cegły, z których odczytać można pewne wydarzenia z historii budowli: znaki wysokiej wody z datami (np. kościoły w Mątowach Wielkich, Lisewie Malborskim), różnice w kolorze, sposobie wypalania cegły (np. ruina w Fiszewie, wschodni, odbudowany szczyt kościoła w Myszewie) itp. Na murach niekiedy znajdują się przytwierdzone tabliczki upamiętniające największe powodzie na Żuławach (Myszewo i Trutnowy).

Wpływ reformacji

Reformacja kościoła, jaka przeszła za sprawą Marcina Lutra przez znaczną część Europy w XVI i XVII wieku, była reakcją na negatywne zjawiska, jakie miały miejsce w kościele katolickim. Nowy ruch religijny i związane z nim odłamy, wywarły ogromny wpływ na życie religijne społeczeństwa oraz układy polityczne. Ewangelicy zyskiwali coraz to większe poparcie, rozszerzając swoje nauki na sporą część Europy. Reformacja dotarła również na Żuławy, a wiele kościołów zostało przejętych przez protestantów i była w ich posiadaniu do 1945 roku. Niekiedy bywało tak, że świątynie popadały w ruinę, a katolicy nie mieli środków na ich remont. Tak było w przypadku kościoła w Gnojewie, kiedy to brak możliwości sfinansowania powstałych szkód po orkanie z 1818 roku spowodował, że świątynia znalazła się w rękach ewangelików, którzy dokonali remontu uszkodzonych elementów. Niestety, obecnie ten cenny zabytek jest częściową ruiną, a wierni uczęszczają do pobliskiego, neogotyckiego kościoła pomocniczego. Inne żuławskie kościoły, istniejące do dzisiaj, które zostały przejęte przez ewangelików krótko po powstaniu ruchu reformacyjnego, lokowane są między innymi w Trutnowach, Krzywym Kole, Osicach, Cedrach Wielkich, Leszkowach, Żelichowie/Cyganku i Kmiecinie. Ten ostatni posiada unikalne na Żuławach podcienie, tak zwane soboty otaczające wieżę.

Ewangelicy nie tylko przejmowali kościoły katolickie, ale również budowali nowe, od podstaw. Większość z nich uległa zniszczeniu, np. (Miłocin- od XVI w. do 1954 r., Koszwały- od XVII w. do 1945 r., Lasowice Wielkie- z XVIII w., Lipinka- od XVII do XIX w., Lichnowy- z XIX w., Pogorzała Wieś- od XVIII do XIX w., Pręgowo Żuławskie- z XVIII w., Marynowy- z XIX w., Dworek- z XIX w., Żuławki- z XIX w.- zachowana kaplica, Lubieszewo- od XVIII w. do II poł. XX w., Fiszewo- z XIX w., Stalewo- od XVIII do II. poł. XX w., Kończewice- do lat 40. XX w., Bielnik- od XVII w. do II poł. XX w.). Spośród tych, które mogły znaleźć się na tej liście, ale zostały szczęśliwie uratowane, należy wymienić budowle z Nowej Cerkwi i Kaczynosu. Obydwa zabytki, w IV ćw. XX wieku zostały przeniesione do Elbląga.

Z istniejących świątyń ewangelickich, wyróżniającym się obiektem jest kościół z 1804 roku w Nowym Stawie, który obecnie pełni funkcję Galerii Żuławskiej. Budowla o wysokiej wieży zwanej "ołówkiem" stoi na miejscu dawnego ratusza, o czym świadczyć mogą odkryte, podczas remontu w latach 2011-2012, średniowieczne piwnice. Unikalnym zabytkiem architektury sakralnej jest jedyny na Żuławach drewniany kościół w Palczewie, z pięknym oryginalnym wnętrzem. Popularne wśród ewangelików były kościoły symetryczne, o konstrukcji szkieletowej (np. Boręty, Świerki, Jegłownik, Kiezmark, Marzęcino, Kaczynos, nieistniejące w Nowej Cerkwi, Kończewicach i Bielniku), a także neogotyckie, z dominującymi murowanymi wieżami dzwonnymi, krytymi smukłymi hełmami (np. Jezioro, Ostaszewo). Z wolno stojących dzwonnic zachowały się obiekty w Wiślinie, Starym Polu oraz metalowy szkielet w Fiszewie.

Ruch Marcina Lutra przyczynił się do powstania kilku głównych nurtów religijnych, między innymi anabaptyzmu. Ze względu na niejednoznaczne rozumienie Biblii oraz układy polityczne, z nurtów tych wyłaniały się kolejne, mniejsze odłamy. Jednym z nich byli mennonici. Ze względu na prześladowania religijne w rodzimych krajach- między innymi w Niderlandach, zostali oni zaproszeni do Polski, także na tereny delty Wisły. Wśród mennonitów przybyłych na Żuławy, wyodrębnione były dwie grupy: flamandzka i fryzyjska, stąd też na przedmieściach Gdańska mennonici zbudowali dwa domy modlitwy w II ćw. XVII wieku: na Nowych Ogrodach- fryzyjski i Starych Szkotach- flamandzki. Na żuławskich wsiach, mennonici początkowo nie mogli budować własnych kościołów, więc praktyki religijne odbywały się w domach prywatnych. Z czasem jednak stosunki między władzami biskupów i mennonitami uległy poluźnieniu i w 1751 roku wydano zgodę na budowę domu modlitwy w Orłowie. Kolejne zezwolenia wydano kilkanaście lat później i w okresie od XVIII do XIX wieku zbudowano świątynie w Stogach, Tujcach (Żelichowie/Cyganku), Lubieszewie (Stawcu), Suchowie (Różewie), Markusach, Żuławkach (Niedźwiedziówce) i Pordenowie. Drewniane domy modlitwy, z których żaden nie zachował się do dziś, nie mogły przypominać świątyń, a w związku z tym, były to konstrukcje bez wież. Coraz lepsze stosunki między mennonitami a kościołami: katolickim i luterańskim, doprowadziły do zgody na budowę świątyń ceglanych. Takie obiekty, w XIX wieku powstały w Jeziorze, Rozgarcie i Tujcach (Żelichowie/Cyganku), z których pierwsze dwa zostały zachowane do dziś. Kościół w Rozgarcie, z wolno stojącą, ceglaną dzwonnicą służy obecnie katolikom, a kościół w Jeziorze stoi pusty.

Ratunek dla żuławskich kościołów

Po wejściu do UE. pojawiła się szansa na ratowanie żuławskich kościołów. Wiele z nich przeszło wymagane remonty, inne zaś na nie czekają. Prace konserwatorskie przeszły np. kościoły w Tui, Mątowach Wielkich, Miłoradzu i Niedźwiedzicy, więc zapewne jeszcze długo będą stanowić trzon gotyckich obiektów sakralnych na Żuławach. Zagadką pozostaje tylko niezwykle cenny kościół w Gnojewie- podparty, niby zabezpieczony, ale bez dalszych dotacji...

Na podstawie źródeł:

• Andrzej Starczewski- "Gotyckie zabytki sakralne na terenie gminy Miłoradz" (2009)
• Mieczysław Józefczyk- "Elbląg i okolice 1937-1956" (1998)
• Praca zbiorowa- "Mennonici na Żuławach" (2008)
• Vivian Green- "Reformacja" (2000)

Zobacz również:

• Architektura Żuław Wiślanych
  • Domy
  • Cmentarze
  • Obiekty sakralne
  • Wiatraki

• Powrót do poprzedniej strony

DALEKO OD ŻUŁAW