WIATRAKI

Zaginiony element krajobrazu

Drewniane wiatraki, które pracowały w delcie Wisły przez setki lat i stanowiły urokliwy element żuławskiego krajobrazu, za sprawą wynalezienia w XVIII wieku pompy parowej, a w następnej kolejności silnika tłokowego i elektrycznego, należą już do przeszłości. Dzisiaj wiatrakiem potocznie nazywa się turbinę wiatrową stworzoną zupełnie do innych celów. Napędzana energią wiatru turbina, wytwarza energię elektryczną i stanowi zasadniczy element elektrowni wiatrowej.

Na ziemiach polskich wiatraki pojawiły się ok. XIV wieku, a rozkwit ich trwał do XVIII stulecia. Pierwsze wiatraki wykorzystywane były do rozdrabniania zboża, a kolejne konstrukcje służyły odwadnianiu lub nawadnianiu terenów. Dobre warunki klimatyczne i płaskie ukształtowanie terenu, sprzyjały stawianiu wiatraków na Żuławach. Wznoszono je na otwartych polach, z dala od zabudowań oraz w pobliżu rzek i kanałów, sztucznie usypanych pagórkach, fundamentach, a nawet budynkach.

Wiatrak kozłowy

Wiatrak kozłowy, tzw. koźlak to najprostszy typ wiatraka, który pojawił się w Polsce w XIV wieku. Służył jako młyn lub pompa wietrzna.

Konstrukcja "koźlaka" składa się z dwóch podstawowych elementów: nieruchomej podstawy i części obrotowej. Podstawa wiatraka (kozioł) usadowiona jest na niskim fundamencie i złożona z następujących elementów:

• podwaliny- dwie krzyżujące się belki ułożone na fundamencie z kamienia lub cegły,
• sztember- pionowy słup środkowy umieszczony w miejscu skrzyżowań podwalin, biegnący do części obrotowej wiatraka,
• zastrzały- belki ukośne wspierające sztember i przenoszące obciążenie na podwaliny.

Na koźle, w części obrotowej wiatraka, umieszczone są cztery płaskie elementy zwane siodłem, a nad nim dwie ułożone równolegle belki, czyli pojazdy. Nieco wyżej, w sztembrze znajduje się czop z belką nośną, tzw. mącznicą. Do obracania wiatraka na wiatr służy dyszel zamocowany w pojazdach. Do dyszla przymocowany jest łańcuch, który podczas nawijania na kołowrót powoduje obrót wiatraka. Ruch wiatraka odbywa się za pośrednictwem śmig, które przytwierdzone są do poziomego wału. Na wale osadzone jest koło paleczne, które za pomocą mniejszego koła- cewia, przenosi ruch obrotowy na oś pionową z osadzonymi kamieniami młyńskimi (młyny) lub za pomocą cewia i koła palecznego na koło czerpakowe (wiatraki nawadniająco-odwadniające).

Jedyny ocalały na Żuławach młyn wietrzny typu "koźlak" znajduje się w Drewnicy, natomiast pompy wietrzne zniknęły całkowicie z powierzchni Żuław. W "Żuławskim Parku Historycznym" w Nowym Dworze Gdańskim eksponowane są pozostałości wiatraka odwadniającego z Ostaszewa.

Wiatrak holenderski

Wiatrak holenderski, tzw. holender jest typem wiatraka, który pojawił się na Żuławach w XVIII weku. W odróżnieniu od "koźlaka" jest bardziej zaawansowaną konstrukcją, posiada nieruchomą, drewnianą lub murowaną bryłę, a obraca się tylko górna jego część- czapa ze śmigami. W dolnej kondygnacji "holendra" mogą znajdować się otwierane wrota. Niekiedy, całą konstrukcję stawiano na budynku. Jedynym ocalałym obiektem tego typu na Żuławach jest wiatrak w Palczewie, a w bliskim sąsiedztwie Żuław, "holendra" znajdziemy w Pszczółkach i Tczewie.

Wiatrak rolkowy

Wiatrak rolkowy, tzw. paltrak lub paltrok jest konstrukcją, podobnie jak "koźlak", obracającą się w całości. Zasadnicza różnica polega w sposobie obracania na wiatr. W "paltraku" główny korpus opiera się na murowanej podstawie, a obrót bryły odbywa się poprzez łożysko rolkowe umieszczone w obwodzie podstawy. Mimo że taka konstrukcja sprawiała większą solidność i odporność na silne wiatry, nie wyparła jednak powszechnego "koźlaka". Jedyny paltrak na Żuławach znajduje się w Mokrym Dworze i został przetransportowany w roku 2016 z Wyszogrodu.

Na podstawie źródeł:

• www.krainalasowijezior.pl, www.ekologia.pl

Zobacz również:

• Architektura Żuław Wiślanych
  • Domy
  • Cmentarze
  • Obiekty sakralne
  • Wiatraki

• Powrót do poprzedniej strony

DALEKO OD ŻUŁAW