DOMY

Domy żuławskie

Niełatwo określić w kilku słowach, czym tak właściwie jest dom żuławski, gdyż na terenach delty Wisły występuje wiele jego odmian. Z domem żuławskim najczęściej kojarzony jest dom podcieniowy, gdyż ten typ, zdobił dawniej niemal każdą żuławską wioskę. Nie licząc powojennej zabudowy, która i tak niczym szczególnym nie imponuje, na Żuławach przeważają domy drewniane i murowane z okresu od XIX do I ćw. XX wieku, choć zdarzają się też starsze. Spora część zabudowy uległa zniszczeniu, inna dla poprawienia warunków bytowych żuławiaków została przebudowana, ocieplona i otynkowana, co w wielu przypadkach wpłynęło niekorzystnie na żuławski krajobraz. W ostatnich latach część pozostawionego dziedzictwa została ocalona dzięki pracom konserwatorskim, a to pozwala patrzeć pozytywnie w przyszłość.

Budownictwo drewniane

Na Żuławach spotkać można domy parterowe lub ze ścianką kolankową (np. Ostaszewo, Mątowy Wielkie, Pordenowo, Żuławki, Pręgowo Żuławskie), wykonaną często w konstrukcji ryglowej, czasem oszalowaną pionowo deskami. Do budowy wykorzystywano drewno o dużej odporności na warunki atmosferyczne. W zachowanych, żuławskich domach, fundament stanowi kamień polny, cegła i beton. Domy drewniane najczęściej budowano w konstrukcji zrębowej, gdzie belki w miejscach styku dwóch ścian budynku, czyli węgłach, łączono na tzw. jaskólczy ogon. Węgły często przysłaniano deskami imitującymi pilastry. Oczepy, czyli górne belki wiążące całą konstrukcję bywały bogato profilowane, a wystające końcówki belek stropowych zaciosywano w ćwierćwałki lub ozdobnie profilowano. Szczyty budynków najczęściej stawiano w konstrukcji ryglowej, którą oszalowywano pionowo deskami i dekorowano wycięciami specjalnie przystosowaną do tych celów- cienką piłką, zwaną laubzegą. Laubzekinem, płaskorzeźbą lub innymi, artystycznymi wycięciami, np. w postaci kotary, draperii czy festonu, zdobiono też ganki, tarasy, werandy i podcienie. Dachy dwuspadowe, o sporym kącie nachylenia, które przeważają na Żuławach, kryto początkowo trzciną, później dachówką "holenderką", a po II wojnie światowej- "eternitem" lub blachodachówką. W mniejszej ilości można spotkać domy o dachach mansardowych (łamanych) i ryglowych szczytach (np. Kościeleczki, Leszkowy, Trutnowy). Spora część zachowanych domów, w połaci dachowej posiada ryglową facjatę dającą dodatkowe pomieszczenie na poddaszu (np. Mirowo, Marynowy, Chlebówka, Koszwały, Ostaszewo, Dębina, Kmiecin, Piaskowiec-Groblica). Niektóre facjaty mogą być pozostałością po rozebranych podcieniach. Ozdobą domów są również kontrastujące z resztą budynku okiennice i okna, które obecnie często zastępuje się popularnymi "plastikami". Drzwi o bogatej dekoracji ornamentowej, jak np. tarcze, festony, draperie, świadczą o wysokich zdolnościach ówczesnych budowniczych. Wpatrując się wnikliwie w detale żuławskich domów, można odczytać z nich fragmenty historii. Pomagają w tym inskrypcje z datami, inicjałami lub nazwiskami budowniczych, właścicieli domów, wyryte lub namalowane, najczęściej na nadprożach drzwi lub belkach podcienia. Warto więc, zwiedzając Żuławy, przyjrzeć się bliżej detalom żuławskich domów.

Budownictwo murowane

Domy murowane na Żuławach zostały rozpowszechnione dopiero od XIX wieku i zaczęły wypierać budownictwo drewniane. Ze względu na fakt, że cegła była materiałem drogim, wcześniej z tego budulca wznoszono głównie kościoły i zamki. Jednym ze starszych, murowanych domów na Żuławach jest budynek dawnej gospody z XVIII wieku w Różanach, z pięknymi barokowymi drzwiami.

Często spotykaną grupę domów murowanych stanowią budynki z centralnym ryzalitem wysuniętym przed lico budynku. Budowano je z cegły czerwonej oraz żółtej (np. domy na Żuławach Gdańskich w Leszkowach, Miłocinie, Cedrach Wielkich i Wróblewie).

Pałace i dwory na Żuławach należą do rzadkości. Zespół budynków w Grabinach Zameczku z fragmentami murów średniowiecznych nie przedstawia dawnego zamku, dworek w Kaczynosie należący dawniej do rodziny Zimmermannów został zniekształcony powojennymi remontami, a obiekt w Stegience również nosi ślady niefortunnych remontów.

Do wyróżniających się ceglanych budynków należą także pastorówki oraz plebanie- dawne i pełniące nadal tę funkcję (np. Królewo, Drewnica, Dworek).

Budynki murowane często zdobione są np. kostkowymi lub arkadowymi fryzami, gzymsami, sterczynami, detalami terakotowymi, ceramicznymi, laubzekinem w szczytach, dwukolorową cegłą i ozdobnym tynkiem.

Zagroda

Wśród zagród żuławskich możemy wyróżnić dwa podstawowe typy rozplanowania budynków: tradycyjny- wszystkie budynki zagrody, jako wolnostojące oraz olęderski- budynek mieszkalny połączony jest z budynkiem lub budynkami gospodarczymi. Zagrody typu olęderskiego rozlokowywano często na terpach, czyli sztucznie usypanych pagórkach w trzech podstawowych układach jako: wzdłużne (langhof), kątowe (winkelhof)- w kształcie litery "L" i krzyżowe (kreuzhof), w kształcie litery "T". W zagrodzie o typie wzdłużnym budynki o różnych lub takich samych wysokościach (np. Drewnica), łączono ze sobą w jednej linii. Zabudowania gospodarcze często ulegały pożarom, więc w późniejszym czasie budynek mieszkalny, oddzielano od części gospodarczej murowaną ścianą ogniową. W zagrodzie o typie kątowym stodoła dołączana była prostopadle do osi pozostałych budynków. W typie krzyżowym budynek mieszkalny dołączano do środka budynków gospodarczych.

W latach XX padła propozycja zabudowy wsi, która miałaby nawiązywać do formy zagrody olęderskiej. W Steblewie, w latach 30. XX wieku zbudowano kilka takich gospodarstw, które z zewnątrz przypominają dawny układ zagrody w typie wzdłużnym.

Domy podcieniowe na Żuławach

Jak ważną rolę w krajobrazie Żuław pełnił dom podcieniowy, wystarczy zerknąć na dawne plany zagospodarowania wsi, gdzie w niemal każdej z nich istniało kilka takich obiektów. Dzisiaj, liczebnik "kilka" odnosi się nie do jednej miejscowości, lecz do gminy, choć i nie każdej gminie ten liczebnik można przyporządkować. W gminach powiatu nowodworskiego trafiają się jeszcze miejscowości, w których spotkamy więcej niż jeden taki dom (Izbiska, Przemysław, Lubieszewo, Orłowo, Nowa Cerkiew, Nowa Kościelnica). Najbogatszą w domy podcieniowe miejscowością na Żuławach jest wieś Żuławki, należąca do gminy Stegna. Zachowały się tam 4 interesujące obiekty. Najbardziej znanym budowniczym żuławskich domów był Peter Loewen, którego stolarka drzwiowa i okienna sprawia do dziś ogromne wrażenie. Dzieła Loewenowskie znajdziemy np. w Marynowach i Orłowie. Spora część domów podcieniowych nie przypomina już dawnych świetności, gdyż została w drastyczny sposób przebudowana, a większość z nich zniknęła z powierzchni ziemi.

Dom podcieniowy charakteryzuje dodatkowy element, jakim jest wystawka, wspierana najczęściej przez 4-9 kolumn. Dodatkowe pomieszczenie, jakie uzyskano z wysuniętej przed budynek części, pierwotnie pełniło funkcję magazynu, później przekształcano go na pomieszczenie mieszkalne.

Domy podcieniowe na Żuławach budowano w konstrukcji murowano-drewnianej. W zachowanych obiektach większość z nich posiada elementy ryglowe. W dużych, piętrowych domach, część parterowa zbudowana jest z cegły (np. Miłocin, Trutnowy, Klecie) lub drewna (np. Stalewo, Nowa Kościelnica), natomiast piętro wraz z wystawką stanowi drewniany szkielet wypełniony żółtą lub czerwoną cegłą. Wystawka wyróżnia się znacznie od reszty budynku. Bogate dekoracje domów, złożone z fantazyjnych kształtów i układów rygli spotkać można w Steblewie, Stalewie, Kleciu, Nowej Kościelnicy, Miłocinie, Trutnowach i Koszwałach. Główną część budynku oraz wystawkę kryto przeważnie dachem dwuspadowym. Do wyjątków należą dwa domy o mansardowych dachach w Steblewie.

Wystawkę dostawiano najczęściej od strony drogi, ale zdarzały się też jej nietypowe ustawienia jak np. od strony podwórza w Zwierznie. Niekiedy dostawiano ją wtórnie (np. Gniazdowo, Świerki, Pordenowo). Kolumny podcienia stanowią stylistykę nawiązującą często do dawnych porządków architektonicznych. Drewniane kolumny z bazami, trzonami i głowicami, w porządku jońskim spotkać można np. w Marynowach i Orłowie, w porządku toskańskim w Gniazdowie, Jezierniku, Pordenowie, Świerkach, Żuławkach i Nowej Cerkwi. Między kolumnami podcienia, w górnych częściach stosowano podpory- profilowane miecze, których rytm tworzył półkoliste lub ostrołukowe arkady.

Można wyróżnić dwa podstawowe typy istniejących domów podcieniowych na Żuławach: z podcieniem szczytowym- np. domy w Kleciu, Nowej Kościelnicy, Rozgarcie, Miłocinie, Trutnowach oraz z podcieniem ustawianym symetrycznie lub niesymetrycznie względem zasadniczej części budynku. Domy te są najczęściej spotykane na Żuławach (np. Stalewo, Izbiska, Jeziernik, Nowa Cerkiew, Gniazdowo, Rozgart, Marynowy, Orłowo, Kępniewo, Lubieszewo, Pordenowo, Nowy Staw, Myszewko, Żelichowo/Cyganek, Rybina, Izbiska, Przemysław, Świerki, Steblewo, Osice, Koszwały, Lasowice Wielkie, Bystrze).

Wnętrze typowego domu żuławskiego

Typowy dom żuławski składał się z wielkiej izby, pokoju letniego, czarnej i białej kuchni, sieni głównej i gospodarczej oraz w zależności od wielkości domu, dodatkowych izb jak np. sypialni i pomieszczeń gospodarczych. Wielką izbę przeważnie wydzielano w stronie południowej budynku i przylegała ona do czarnej kuchni usytuowanej w środku domu. W czarnej kuchni, posiadającej komin, gotowano posiłki na otwartym palenisku, a po wprowadzeniu kuchenek płytowych, dolna część komina służyła za wędzarnię. Do czarnej kuchni przylegała biała kuchnia, w której przyrządzano posiłki niewymagające gotowania. Sień główna znajdowała się przed wyjściem głównym i miała charakter reprezentacyjny. Z niej prowadziły drzwi do czarnej kuchni, wielkiej izby i pokoju letniego. Sień gospodarcza dzieliła dom na części: mieszkalną i gospodarczą, a w mniejszych domach oddzielała dom mieszkalny od połączonych z nim budynków gospodarczych. Wnętrza domów zdobiły schody z ozdobną balustradą, dekorowane drzwi, efektowne piece kaflowe, ozdobne płytki ceramiczne- tzw. flizy i meble ścienne.

Na podstawie źródeł:

• Praca zbiorowa- "Domy żuławskie. W poszukiwaniu zagubionej tradycji budownictwa." (2009)
• Otto Kloeppel- "Die baüerliche Haus-, Hof- und Siedlungsanlage im Weichßel-Nogat-Delta" (1924)

Zobacz również:

• Architektura Żuław Wiślanych
  • Domy
  • Cmentarze
  • Obiekty sakralne
  • Wiatraki

• Powrót do poprzedniej strony

DALEKO OD ŻUŁAW