HISTORIA ŻUŁAW WIŚLANYCH

Morze, które było jeziorem

Najmłodsze zlodowacenie plejstoceńskie pierwszej epoki Czwartorzędu w erze Kenozoiku, w Europie Środkowej, trwało do 9700 roku p.n.e., po czym nastąpiło ocieplenie klimatu. Dało to początek drugiej epoce Czwartorzędu, zwanej Holocenem. Wraz z wycofywaniem się lądolodu północnopolskiego, rozpoczął się proces tworzenia Bałtyku. W I etapie Bałtyk był rozległym Jeziorem Lodowym. W kolejnych fazach cofania się lodu, na skutek podnoszenia się poziomu wody, jezioro uzyskało połączenie z Morzem Północnym i Oceanem Atlantyckim. Z jeziora powstało morze, zwane Yoldiowym. W III etapie rozwoju, przy dalszym topnieniu lądolodu i pojawieniu się lądu skandynawskiego, a w efekcie podniesieniu się dna Cieśnin Duńskich, Bałtyk ponownie został odcięty od Morza Północnego. Spowodowało to kolejną zmianę statusu z morza na jezioro, które nazwano Ancylusowym. Dopiero po całkowitym stopnieniu lodowca, ok. 3500 roku p.n.e. nastąpił IV etap rozwoju. Podniesienie poziomu wód spowodowało ponowne połączenie jeziora z Morzem Północnym i Bałtyk znów stał się akwenem morskim, nazwanym Morzem Litorynowym. Ujście Wisły do morza znajdowało się wówczas na wysokości Cypla Mątowskiego, w okolicy miejscowości Piekło. Po ukształtowaniu się Bałtyku rozpoczął się wielowiekowy proces tworzenia krajobrazu delty Wisły.

Dzieło Wisły

Kształtowanie krajobrazu żuławskiego związane jest bezpośrednio z działaniem Wisły, która zasypując nanosami południową część Zatoki Gdańskiej, przyczyniła się do przesunięcia swego ujścia w kierunku północnym. Zjawisko to zostało zapoczątkowane ok. roku 3000 p.n.e., więc zważywszy na fakt, że pierwsze piramidy w Egipcie zbudowano ok. 2600 roku p.n.e., jest to okres stosunkowo młody. Cały proces kształtowania delty przebiegał w kilku etapach:

1. Od południowej części Zatoki Gdańskiej (Cypla Mątowskiego) do położonego w środku Żuław- Nowego Stawu
2. Wzdłuż Wisły, od Tczewa w kierunku ujścia,
3. Wzdłuż Motławy, w kierunku Gdańska oraz wzdłuż Nogatu, w kierunku Zalewu Wiślanego,
4. Tereny północne, wschodnie i północno-wschodnie,
5. Zachodnia część Zalewu Wiślanego,
6. Mierzeja Wiślana.

Pierwsi osadnicy, pierwsze osady

Gdy Wisła rozpoczęła proces kształtowania delty, w południowej części Żuław pojawili się pierwsi osadnicy. Miało to miejsce w 2700-2500 roku p.n.e. Udokumentowane znaleziskami archeologicznymi, ślady osadnictwa pochodzą jednak z ok. 1500 roku p.n.e. i miały miejsce na terenach położonych w okolicach dzisiejszych wsi Kaczynos i Janowo. Wraz z nanosami Wisły i przesuwania się ku północy linii brzegowej Bałtyku i Zalewu Wiślanego, powstawały nowe kolonie.

Około 1000 roku n.e. istniały na Żuławach 3 ważne ośrodki portowe:

1. Truso- wspominane ok. 900 roku n.e. przez anglosaskiego żeglarza Wulfstana. Osada położona była nad jeziorem Druzno. Odkryte w 1982 r. pozostałości dużej osady w okolicy wsi Janów koło Elbląga i dalsze badania wykopaliskowe wskazują, że zaginione Truso znajdowało się właśnie w tym miejscu,
2. Gyddanyzc (Gdańsk) - rozwinął się ok. 1000 roku n.e.,
3. Neuteichsdorf (Nytyska Wieś-Nowy Staw) - do XIII wieku Stawiec. W XIII i XIV wieku osada była zapleczem wiejskim powiązanym z osadami nadmorskimi.

W fazach kształtowania krajobrazu delty Wisły, ogromny wpływ na zagospodarowanie Żuław miał człowiek. Początki odwadniania Żuław przypadają na XII wiek, kiedy to na odcinku kilkunastu km, wzdłuż Wisły usypano pierwszy wał przeciwpowodziowy. Usypywane wały, praca wiatraków odwadniających, zastąpionych w późniejszym okresie nowszymi urządzeniami spowodowały, że ukształtował się tutaj rozległy teren sprzyjający gospodarce.

Jak w ciągu kilkuset lat zmienił się obraz delty Wisły, zauważalne jest na zrekonstruowanej mapie Hugo Bertrama, przedstawiającej deltę z ok. 1300 roku. Obecny ląd w okolicach Elbląga i Nowego Dworu Gdańskiego pokryty był wodami Zalewu Wiślanego, a północną część Żuław Gdańskich wypełniały liczne bagna i jeziora.

Do roku 1308, na Żuławach zakładano głównie wsie rybackie z niewielkimi budynkami wolnostojącymi oraz folwarki w formie ulicówek, przeważnie jednostronnych.

Czasy krzyżackie

Po przeniesieniu w latach 1308-1309 siedziby wielkiego mistrza z Wenecji do Malborka, rozpoczął się proces intensywnego osadnictwa na Żuławach. Podstawą lokowania nowych wsi i osad, a także relokowania wcześniej założonych, było prawo chełmińskie nadane w 1233 i odnowione w 1251 roku dla Chełmna. Prawo to było odmianą prawa magdeburskiego, wzorowanego na prawie miasta Magdeburga w Niemczech. Obejmowało Pomorze, Prusy Książęce i część Mazowsza, a po odzyskaniu przez państwo polskie Pomorza Gdańskiego, od 1476 roku również i Prusy Królewskie. Ten etap zasiedlenia trwał do XV wieku i objął kilkadziesiąt żuławskich jednostek osadniczych o zwartej lub skupionej zabudowie, głównie na Żuławach Malborskich i w południowej części Żuław Gdańskich. Prawo chełmińskie obowiązywało do czasów rozbiorów Polski.

Trudne warunki hydrograficzne wymusiły konieczność rozbudowy systemu melioracyjnego, który umożliwiłby pozyskiwanie nowych terenów pod uprawę i hodowlę. W 1407 roku został wydany dokument regulujący działania w tym zakresie. Każdy samorząd miał obowiązek należytej troski o urządzenia przeciwpowodziowe. Powstały więc związki wałowe, które zapisały się trwale w żuławską wspólnotę wiejską.

W XIV i XV wieku osuszone zostały okolice dzisiejszego Nowego Dworu Gdańskiego. Powstały tu duże wsie, o czym świadczyć może 27 wybudowanych, murowanych kościołów na tym obszarze. Panujący wówczas zakon krzyżacki coraz bardziej czerpał korzyści z rolniczej, żuławskiej ziemi, poprzez osuszanie kolejnych terenów.

Okres osadnictwa olęderskiego

Po wojnie trzynastoletniej, zakończonej klęską zakonu krzyżackiego i przejęciu Żuław przez państwo polskie, po pokoju toruńskim w 1466 roku, nastąpił dynamiczny rozwój żuławskich wsi. Na podmokłe tereny, które jeszcze nie zostały osuszone i zabezpieczone przed powodziami, w XVI wieku zaczęli napływać osadnicy z Niderlandów.

Niderlandy to dzisiejsze kraje Beneluksu, czyli Holandii, Belgii i Luksemburga. Na bazie anabaptyzmu- jednego z głównych nurtów reformacji, który rozwinął się również w Szwajcarii, powstał nowy odłam religijny- mennonityzm. Czołową jego postacią był były ksiądz katolicki, fryzyjczyk Menno Simons (1496-1561). Mennonici nazywani są osadnikami "olęderskimi" lub "holenderskimi", lecz nie do końca może wydawać się to ścisłe, gdyż istniały wówczas dwie grupy mennonitów: flamandzka i fryzyjska. Choć Fryzja jest obecnie prowincją północnej Holandii, to region flamandzki należy do obecnej Belgii. Należy więc zaznaczyć, że w późniejszym czasie olędrami nazywano wszystkich osadników, niezależnie od narodowości, którzy otrzymali przywilej opierający się na prawie pierwszych kolonistów z Niderlandów.

Anabaptyści twierdzili, że chrzest powinien być udzielany dopiero wtedy, gdy człowiek świadomie dokona wyboru, zgodnie z jego przekonaniami. W średniowieczu za odrzucenie chrztu niemowlęcia groziła kara śmierci. Sugerując się tym, w okresie reformacji, w wielu krajach zaczęto pozbawiać życia wielu anabaptystów, którzy przyjęli ponowny chrzest. Została również wyznaczona nagroda za pojmanie lub zabicie Menno Simonsa, który umiejętnie kryjąc się, nie został nigdy schwytany.

Ze względu na prześladowania religijne w swoim kraju, mennonici uzyskali schronienie między innymi na Mazowszu, Pomorzu i w Małopolsce, a że byli specjalistami w dziedzinie rekultywacji obszarów zalanych i tworzenia polderów, bardzo chętnie zostali przyjęci przez władze polskie. Osadzali się na terenach przez siebie osuszonych lub też we wsiach już istniejących, które zostały zniszczone przez wojny i powodzie. Na Żuławach, mennonici, między innymi osuszyli bagna w okolicach Gdańska i rozległy obszar w okolicach jeziora Druzno na Żuławach Elbląskich. Nowi koloniści budowali kanały, wiatraki, zakładali wioski, a to spowodowało zwiększenie dochodów Gdańska z tej ziemi oraz wzrost wymiany handlowej miasta z krajami zamorskimi.

W I etapie osadnictwa olęderskiego, od poł. XV do poł. XVI wieku, mennonici zakładali osady rozproszone (Żuławy Gdańskie i Malborskie) oraz rzędówki bagienne (Żuławy Elbląskie). Budowali pojedyncze, samotnicze zagrody lub budynki na usypanych sztucznie pagórkach zwanych terpami. Były to przeważnie wsie średniej wielkości, z wiatrakami odwadniającymi. W II etapie, który trwał od XVI do XVII wieku, powstawały nowe, małe i duże wsie kolonijne o różnych formach: rozproszone, łańcuchówki i rzędówki bagienne, przeważnie z budynkami w formie zagród łączonych, stawianymi na terpach, z wiatrakami odwadniającymi. Pojawiły się również pierwsze domy podcieniowe. III etap, trwający od XVII wieku do rozbiorów Polski, powtarzał formy wcześniejsze.

Mimo że coraz skuteczniej walczono z licznymi powodziami, nie obeszło się bez katastrof, które w II poł. XVI wieku, nie jeden raz zamieniały Żuławy w ruinę gospodarczą. Jednak do wojen ze Szwedami, okres ten można uznać za udany. Funkcję przepompowywania wody z terenów niżej położonych poza wały ochronne, pełniły wiatraki czerpakowe. Napędzały one również młyny i inne urządzenia gospodarcze.

Od II poł. XVI wieku rozpoczął się okres wojen o Pomorze Gdańskie. W czasach piątej (1626-1629) i szóstej- zakończonej potopem (1655-1660) wojny polsko-szwedzkiej oraz wojen napoleońskich- oblężenia w 1813 roku Gdańska przez wojska rosyjskie, dochodziło do kolejnych przerwań wałów ochronnych, między innymi w 1657 i 1813 roku.

Rozbiory Polski i panowanie pruskie

Rozbiory Polski (1772-1795) stanowiły kres polskiemu panowaniu na Żuławach, które zostały włączone do Prus Zachodnich. W trudnej sytuacji znaleźli się mennonici. Ich religia zakazywała używania broni, więc szybko wpadli oni w konflikt z nowym państwem. Rządy Fryderyka Wilhelma II nie tolerowały zasad wyznaniowych mennonitów, więc część z nich opuściła Żuławy, korzystając z zaproszenia carycy Katarzyny II i osiedliła się na Ukrainie.

Za panowania pruskiego gospodarka Żuław rozwijała się znakomicie. Nowy Dwór Gdański, który jeszcze w XVII wieku był niewielką osadą, stał się ważnym ośrodkiem handlowym. Działały tu zakłady przerabiające len i tytoń, istniała garbarnia, browar, wytwórnia wódek Stobbe Machandel, a także fabryka maszyn rolniczych.

Wiek XIX spowodował również pewne rozluźnienie stosunków między władzami kościelnymi a mennonitami. Dowodem tego mogą być wybudowane, murowane domy modlitwy w Jeziorze i Rozgarcie, które przetrwały do dzisiaj. Ten drugi dodatkowo posiada wolnostojącą dzwonnicę wybudowaną w tym samym czasie co kaplica.

Jeśli chodzi o powodzie, XIX wiek nie był szczególnie łaskawy dla Żuław. Choć poldery zalewowe biegnące wzdłuż Wisły i wały przeciwpowodziowe, osłaniające również rzeki: Motławę, Radunię, Szkarpawę, Nogat, Elbląg, Tugę i Świętą, chronią do dziś tereny depresyjne na Żuławach, to nie zawsze jednak wały te wytrzymywały napory rzek, zwłaszcza przy odwilżach, kiedy kra lodowa tworzyła ogromne zatory. Największe powodzie XIX wieku miały miejsce w latach 1829, 1839 i 1855, kiedy to zostały zalane Żuławy Gdańskie i Malborskie. Poziomy wody tych powodzi widoczne są na tablicach umieszczonych np. na ścianach kościołów w Trutnowach i Myszewie.

W XIX wieku, na Żuławach doszło do dwóch ważnych wydarzeń mających wpływ na kształt dzisiejszego ujścia Wisły. W 1840 roku, w okolicach Górek koło Gdańska, stworzył się zator lodowy, a wezbrana woda przerwała wał i nowym korytem znalazła drugie ujście (Wisła Śmiała) do Zatoki Gdańskiej. Drugim wydarzeniem była powódź w 1888 roku, której efektem było zalanie Gdańska i całych Żuław Elbląskich. Po tej katastrofie, w 1895 roku na odcinku 7,1 km, przekopano nowe koryto Wisły, od Przegaliny do Zatoki Gdańskiej. Ogromna masa wody została skierowana prosto do zatoki. Po wybudowaniu śluz odcinających Szkarpawę od Wisły Gdańskiej, stare ujście nazwano Martwą Wisłą.

Okres międzywojenny i II wojna światowa

W okresie międzywojennym, na mocy traktatu wersalskiego, zostało utworzone Wolne Miasto Gdańsk. W jego skład weszły Żuławy Gdańskie i Malborskie, natomiast Żuławy Elbląskie należały do Prus Wschodnich. Konflikty polityczne oraz rozwijająca się w Niemczech partia nazistowska NSDAP, sprawująca od roku 1933 totalitarną władzę w III Rzeszy, na czele z Adolfem Hitlerem, nie wróżyła nic dobrego.

Zaraz po wybuchu II wojny światowej wielu żuławiaków zginęło bohaterską śmiercią, a tych, co przeżyli, wtrącono do obozu koncentracyjnego w Stutthofie, położonego na granicy Żuław i Mierzei Wiślanej. Pod koniec wojny, w marcu 1945 roku, cofająca się armia niemiecka wysadziła w 16 miejscach wały przeciwpowodziowe i tamy Martwej Wisły, Nogatu, Raduni, Tugi i Kanału Młyńskiego w Tczewie. Wdzierająca się woda zalała ponad 120 tys. ha ziemi, a blisko 40 tys. ha zamieniła w mokradła i bagna. Zniszczony został cały dobytek Żuław: urodzajne pola, drogi, wały, groble, mosty, śluzy, przepompownie, linie kolejowe i wiele innych. Ofiarą zalania padło również tysiące domów, budynków i zagród. Obszar ten został odcięty nie tylko od Gdańska, ale też od sąsiednich regionów. Żuławy stały się krainą gospodarczo nieczynną. Cały wysiłek człowieka włożony na przestrzeni wieków w zagospodarowanie delty, w jednej chwili został zatracony. Odbudowa tego terenu była zadaniem niezwykle trudnym, zwłaszcza po słowach jednego z niemieckich odwetowców, który stwierdził, że "Polacy nawet za sto lat tego terenu nie zagospodarują".

Socjalistyczny okres powojenny

Natychmiast po wyzwoleniu rozpoczęto prace nad odbudową gospodarki na Żuławach. W pierwszej kolejności naprawiono wały, śluzy i stacje pomp, a osuszanie terenów trwało do końca 1948 roku. Na osuszone i wyludnione obszary zaczęli napływać osadnicy z głębi kraju i repatrianci z ZSRR, a rozmieszczenie ich było jak najbardziej przypadkowe. Nowi mieszkańcy, nie znając tutejszych warunków przyrodniczych, niejednokrotnie przegrywali walkę z żywiołem. W 1947 roku powódź zniszczyła dopiero co odbudowany most na Wiśle łączący Tczew z Lisewem Malborskim, a i powodzie w kolejnych latach, nie raz niszczyły dobytek żuławiaków. Okres powojenny to również życie w innym- socjalistycznym ustroju politycznym, inna gospodarka oparta na PGR-ach i spółdzielniach produkcyjnych. Kryzys gospodarczy lat 80., w dużej mierze zniweczył wysiłek ludzi, którzy tuż po wojnie przywrócili Żuławy do życia.

Żuławy dzisiaj

Po obaleniu socjalizmu w Polsce wzrosła aktywność zainteresowania społeczności Żuławami. Spora ilość mieszkańców urodzonych już na ziemiach żuławskich coraz bardziej zaczęła utożsamiać się z tym regionem. Zaczęły zawiązywać się fundacje i stowarzyszenia mające na celu zainteresować ludność bogactwem tego rozległego obszaru, oderwać społeczeństwo od powszechnych przyzwyczajeń: komputerów i telewizorów, na rzecz aktywnego spędzania czasu i poznawania dziedzictwa kulturowego Żuław.

Na podstawie źródeł:

• Jerzy Szukalski- "Żuławy Wiślane" (1975)
• Marek Opitz- "Żuławy Czas Przełomu" (1998)
• Bogna Lipińska- "Żuławy Wiślane- ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu" (2011)
• Kazimierz Mężyński- "O mennonitach w Polsce- Rocznik Gdański T. XIX/XX" (1960-1961)

Zobacz również:

• Region
• Historia Żuław Wiślanych
• Architektura Żuław Wiślanych
• Charakterystyka Żuław Wiślanych
• Literatura

• Powrót do poprzedniej strony

DALEKO OD ŻUŁAW