WODY POWIERZCHNIOWE

Rzeki

Wody powierzchniowe na Żuławach możemy podzielić na naturalne i ukształtowane przez człowieka. Uzależnione są od bliskiego sąsiedztwa Morza Bałtyckiego, płaskiego terenu oraz pracy człowieka.

Największą i najważniejszą żuławską rzeką jest Wisła, gdyż to od niej w głównej mierze kształtował się krajobraz delty. W miejscowości Biała Góra, rzeka rozdziela się na dwa ramiona: Leniwkę i Nogat. W okolicach wsi Drewnicy, od Wisły w kierunku wschodnim odpływa kolejne ramię- Szkarpawa, odcięte w celu ochrony przeciwpowodziowej śluzą "Gdańska Głowa". W Przegalinie, w kierunku zachodnim odpływa ramię "Martwa Wisła", zabezpieczone również śluzą. Swe ujście, sztucznie przekopanym odcinkiem, Wisła znajduje w Zatoce Gdańskiej.

W przeszłości rzeka niejednokrotnie sprawiała wiele kłopotów. Większość wód wiślanych odprowadzana była do Zalewu Wiślanego Nogatem i Szkarpawą. Między 1550, a 1800 rokiem, ilość odprowadzanej wody odnogami Wisły, zmniejszyła się z 80 do 60%, co spowodowało, że zarysował się wzrost przepływu wody od Wisły, nazywanej Leniwką, w kierunku Gdańska do Wisłoujścia. Potężny zator lodowy, jaki stworzył się w lutym 1840 roku, w okolicach Górek, spowodował zablokowanie odpływu wód w kierunku Gdańska, a wezbrana woda, przerywając wał, uderzyła do morza, tworząc w ten sposób nowe, 1,5 km ujście nazwane przez Wincentego Pola- Wisłą Śmiałą.

Drugim, bardzo ważnym czynnikiem kształtującym dolną Wisłę była powódź w marcu 1888 roku, której następstwem było zalanie całych Żuław Elbląskich oraz Gdańska. Po tej katastrofie postanowiono przekopać nowy kanał na prostym, ponad 7 km odcinku od "Gdańskiej Głowy" do zatoki. Woda z Wisły, nowym korytem popłynęła w 1895 roku, a kanał nazwany został "Przekopem Wisły". Dodatkowo wybudowano śluzę komorową odcinającą Szkarpawę od Wisły Gdańskiej nazwanej Martwą Wisłą.

Drugą, bardzo ważną rzeką na Żuławach jest Nogat. Stanowi ona wschodnie ramię ujściowe Leniwki i jest od niej oddzielona śluzą w Białej Górze. Nogat swe ujście znajduje w Zalewie Wiślanym. W 1848 roku został zatwierdzony plan regulacyjny Wisły i Nogatu. Od narożnika mątowskiego do Białej Góry, na odcinku 4 km przekopano kanał wodny i zamknięto Nogat w jego poprzednim biegu. W celu odpływu wód rzeki Liwy, w 1852 roku wybudowano "Wielki Upust", czyli ceglaną śluzę wałową z podnoszonymi wrotami przeciwpowodziowymi, a w roku 1879 podniesiono koronę budowli. Po przerwaniu wału i zalaniu Żuław Elbląskich w 1888 roku zdecydowano skanalizować Nogat przez trzy stopnie wodne: Szonowo, Rakowiec i Michałowo.

Pozostałe, najważniejsze żuławskie rzeki to: Szkarpawa, Elbląg, Motława, Radunia, Tuga, Święta i Tina. Wszystkie z nich posiadają minimalny spadek, a ich poziom zbliżony jest do poziomu morza. Woda w nich płynie spokojnie i jedynie przy silniejszych wiatrach, na skutek spiętrzeń, przy ujściach do Zalewu Wiślanego i Zatoki Gdańskiej, tereny deltowe narażone są na zalania. Towarzyszy temu niekiedy zjawisko "cofki", czyli okresowej zmiany kierunku odpływu wody.

Kanały i rowy odwadniające

Oprócz naturalnych cieków wodnych, na Żuławach istnieją również kanały żeglugowe i regulujące odpływ wód. Najstarszym w Polsce kanałem żeglugowym jest Kanał Jagielloński. Został zbudowany w 1495 roku (niektóre źródła podają rok 1483) i łączy rzekę Elbląg z Nogatem. Szczególnie ważnym i interesującym ciekiem wodnym jest Kanał Elbląski, zbudowany w latach 1845-1860. Łączy on, poprzez jez. Druzno, Żuławy Elbląskie z wysoczyznami Pojezierza Dzierzgońsko-Morąskiego. Szlak kanału z odgałęzieniami mierzy 151,7 km i składa się z czterech pochylni, na których umieszczono torowiska. Po nich, wozy wraz ze statkami poruszają się na kołach.

Kanał Raduni, jako zabytek rejestrowany jest sztucznym przekopem rzeki Raduni, o długości 13,5 km, zbudowany w połowie XIV wieku. Jego zadaniem w tamtych czasach było zaopatrzenie w wodę pitną gdańskiego zamku oraz napędzanie Wielkiego Młyna. Początek kanału znajduje się w Pruszczu Gdańskim i wypływa on z rzeki Raduni. Płynie do Gdańska przez dzielnice Św. Wojciech-Lipce-Orunię, Główne Miasto i Stare Miasto, do Małego i Wielkiego Młyna, skąd po 1000 m wpada do Motławy. Na kanale znajduje się kilkadziesiąt kładek dla pieszych i mostków, 4 jazy i 2 wodospady zlokalizowane na Wyspie Wielkiego Młyna w Gdańsku. Wzdłuż kanału biegnie wał ze ścieżką rowerową.

Spora ilość kanałów i rowów melioracyjnych oraz współpracujące z nimi urządzenia regulujące, tworzą potężny system odwadniający. Z pewnością należy on do charakterystycznych cech krajobrazu żuławskiego i stał się wskaźnikiem pracy i wytrwałości, jakie człowiek włożył na przestrzeni wieków w odwadnianie Żuław. Na 1 km² powierzchni przypada 1 km cieków naturalnych i ponad 10 km kanałów i rowów wykonanych przez człowieka. Cały ten system służy nie tylko odwadnianiu, ale i nawadnianiu, gdyż wyżej położone tereny zbudowane z piaszczystych nanosów, mają lepszą przepuszczalność wody i wymagają nawadniania.

Jeziora w walce wody i lądu

Kraina Żuław Wiślanych to teren niemal pozbawiony jezior. Część z nich zarosła lub całkowicie zanikła. Podobnie dzieje się z jez. Druzno. Na mapie Bertrama z 1300 roku, jezioro zajmowało obszar o wiele większy od dzisiejszego. Druzno jest więc pozostałością po zalewie, który sięgał aż do jeziora. Zbiornik ten, o powierzchni liczącej ok. 1790 ha i głębokości zaledwie kilku m, leży w depresji, jest zarastany roślinnością i przedstawia walkę wody i lądu, w której zwycięsko od setek lat wychodzi ląd. Jezioro wraz z okolicą tworzy rezerwat "Jezioro Drużno", w którym żyje kilkaset gatunków ptactwa.

Na podstawie źródeł:

• Jerzy Szukalski- "Żuławy Wiślane" (1975)

Zobacz również:

• Charakterystyka Żuław Wiślanych
  • Fauna i flora
  • Warunki klimatyczne
  • Wody powierzchniowe
• Literatura

• Powrót do poprzedniej strony

DALEKO OD ŻUŁAW